Πέμπτη 31 Δεκεμβρίου 2009

ΑΝΤ' ΕΥΧΩΝ


Όσο μπορείς

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κ' εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

Κ.Π. Καβάφης 1913
Ίσως όμως και να μπορέσουμε να κάνουμε τη ζωή μας όπως την θέλουμε. Το εύχομαι ολόψυχα.

Κυριακή 27 Δεκεμβρίου 2009

ΠΟΣΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΑΓΟΙ

Είμαι βέβαιος πως οποιοδήποτε παιδάκι του δημοτικού κι αν ρωτήσετε πόσοι ήταν οι Μάγοι που παραστάτησαν την Γέννηση του Χριστού θα πάρετε αβίαστα την απάντηση: τρεις. Το παιδάκι ίσως και να θυμάται ότι οι Μάγοι αυτοί έφτασαν στη Βηθλεέμ από την Περσία, ότι δώρισαν στο Θείο Βρέφος χρυσό, σμύρνα και λιβάνι και ασφαλώς μεγαλώνοντας θα μάθει και τα ονόματά τους: Γκασπάρ, Μέλχιορ και Βαλτάσαρ. Αυτά τα ξέρουν όλοι, δεν αμφισβητούνται, έτσι δεν είναι;


Αναρωτιέμαι τι θα πω στα παιδάκια μου όταν θα έρθει η ώρα να τους μιλήσω για την ιστορία των Χριστουγέννων. Γιατί απλούστατα οι τρεις Μάγοι δεν ξέρουμε καθόλου αν ήταν τρεις, και πάντως δεν μπορούμε επουδενί να γνωρίζουμε ονόματα και διευθύνσεις.

Οι πληροφορίες που έχουμε για τη νύχτα των Χριστουγέννων προέρχονται, ως γνωστόν, από τους Ευαγγελιστές. Από αυτούς ο Ιωάννης είναι ο λιγότερο σαφής αφού ξεκινάει με το γνωστό φιλοσοφικό λογύδριο για τον Θεό-Λόγο. Ο Μάρκος, στον οποίο αποδίδεται το πρώτο χρονολογικά ευαγγέλιο, παρακάμπτει την πρότερη ζωή του Ιησού, σα να μην υπήρξε ποτέ και ξεκινάει την αφήγησή του από την βάφτιση στον Ιορδάνη. Ο δε Λουκάς δε μιλάει πουθενά για Μάγους. Η μόνη αναφορά που συναντάμε είναι στον Ματθαίο: "Του δε Ιησού γεννηθέντος εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας εν ημέραις Ηρώδου του βασιλέως, ιδού μάγοι από ανατολών παρεγένοντο εις Ιεροσόλυμα" (Ματθ. 2:1) . Ο Ευαγγελιστής λοιπόν, λέει "μάγοι" κι όχι "τρεις μάγοι". Τότε από που προκύπτει το αριθμητικό;

Να ξεκαθαρίσουμε εδώ κάποια πραγματάκια. Η λέξη "μάγος" εκείνη την εποχή έχει διττή σημασία. Μάγος ήταν ο Σίμωνας από τη Σαμάρεια ή ο Ελυμά, με την έννοια του γητευτή, του θαυματοποιού ή ακόμα και του αγύρτη. Οι γνωστοί μας όμως της Βηθλεέμ ήταν μάλλον ιεροφάντες. Ο Τερτυλλιανός υπογραμμίζει τον προφητικό Ψαλμό 72 (71) στον οποίο γίνεται λόγος για "βασιλείς Αράβων και Σαβά δώρα προσάξουσι". Για το άστρο που τους οδηγεί (αν και ο Λουκάς μιλάει για άγγελο Κυρίου) έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες, όπως συζυγίες πλανητών κτλ. Ό,τι κι αν ήταν πάντως το σημάδι, οι Μάγοι μπορούσαν να το κατανοήσουν, άρα κατείχαν την επιστήμη της αστρονομίας. Αυτό μάλλον τους κατατάσσει ανάμεσα στους Χαλδαίους, παρά στους Πέρσες. Θα πρέπει να ήταν εντέλει σοφοί από την Ανατολή. Κι όχι μόνο σοφοί μα και άρχοντες, αφού τους υποδέχεται αυτοπροσώπως ο Ηρώδης και φυσικά κουβαλούν μαζί τους πανάκριβα δώρα. Γιατί όμως τρεις; Μήπως επειδή και τα δώρα ήταν τρία;

Ο Ματθαίος, η μόνη αξιόπιστη πηγή μας, δυστυχώς για το μύθο δεν αναφέρει πουθενά ότι ο κάθε Μάγος κρατούσε αντίστοιχο δώρο. Αντίθετα γράφει: "και πεσόντες προσεκύνησαν αυτώ, και ανοίξαντες τους θησαυρούς αυτών προσήνεγκαν αυτώ δώρα, χρυσόν και λίβανον και σμύρναν" (Ματθ. 2:11). Πάει να πει, έβγαλαν τα δώρα τους από τα σεντούκια που τα είχαν αποθηκευμένα. Αυτό όμως μπορούσαν να το κάνουν και δύο Μάγοι. Ή τέσσερις. Ή είκοσι. Ήτανε δυο, ήτανε τρεις ή ήταν χίλιοι δεκατρείς; Άγνωστο.

Υπεύθυνος του αριθμού είναι μάλλον ο Ωριγένης, όστις τον 3ο αιώνα μ.Χ. στην "Ομιλία εις Γέννεσιν" ταυτίζει τα τρία δώρα με τους "τρεις" Μάγους. Αργότερα, στο σύγγραμμα Excerpta Latina Barbari του 6ου μ.Χ. αιώνα, γραμμένο φυσικά στα λατινικά, συναντάμε για πρώτη φορά τα ονόματά τους. Μετά η μυθολογία τους βγάζει φτερά (ασφαλώς αγγελικά) τόσο που ο Μάρκο Πόλο συναντά στο ταξίδι του το σπίτι του ενός εξ αυτών, ενώ τα λείψανά τους μεταφέρονται στην Αγιά Σοφιά, κατόπιν στο Μιλάνο και σήμερα αναπαύονται στον καθεδρικό ναό της Κολωνίας!

Σε αυτό το σημείο θέλω να ξεκαθαρίσω ότι θεωρώ τα Ευαγγέλια αρκετά αξιόπιστες πηγές, δεδομένου ότι μια πληθώρα ιστορικών αναφορών τους, έχουν εξακριβωθεί και διασταυρωθεί επιστημονικά. Και δεν αναφέρομαι, όταν μιλώ για διασταύρωση, μόνο στους πρώιμους απολογητές του Χριστιανισμού ή σε γνωστικού περιεχομένου παρεμφερή συγγράμματα (τα λεγόμενα "απόκρυφα"), αλλά και σε μαρτυρίες εθνικών, ενίοτε πολέμιων ή χλευαστών της νέας θρησκείας, όπως ο Λιβάνιος, ο Φλάβιος Ιώσηπος ή ο Κέλσος. Αυτό εντούτοις δε σημαίνει πως γράφτηκαν για να υπηρετήσουν την ιστορική ακρίβεια. Αν κανείς προσθέσει το γεγονός ότι κατατέθηκαν αρκετές δεκαετίες μετά τα γεγονότα και, μάλιστα, στην περίπτωση της Γέννησης, χωρίς οι συγγραφείς να είναι αυτόπτες μάρτυρες, εξηγούνται πολλά από τα κενά και τις αντιφάσεις τους. Για να μείνουμε μόνο στα Χριστούγεννα, να επισημάνω ότι ο Λουκάς μιλάει για ταπεινούς βοσκούς κι όχι για επιβλητικούς σοφούς της Ανατολής. Επιπλέον ο ίδιος διαφωνεί στη γενεαλογία του Ιησού με τον Ματθαίο, αφού ο γιατρός φτάνει μέχρι τον Αδάμ, ενώ ο τελώνης σταματά μόλις στον Αβραάμ. Διαφωνούν δε, όχι σαράντα γενιές πίσω, μα ακόμα και στον πατέρα του Ιωσήφ, τον οιονεί παππού του Χριστού. Ιακώβ, λέει ο Ματθαίος. Ηλί, υποστηρίζει ο Λουκάς. Και που έγινε η Γέννηση; "και ελθόντες εις την οικίαν είδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού" (Ματθ. 2:11). "και έτεκεν τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλινεν αυτόν εν τη φάτνη, διότι ουκ ην αυτοίς τόπος εν τω καταλύματι" (Λουκ. 2:7). Και το "εν τω σπηλαίω" που λέμε στα κάλαντα; Και οι σπηλιές στις αγιογραφίες με θέμα τη Γέννηση; Αυτές μάλλον οφείλουν το χτίσιμό τους σε άλλον εκκλησιαστικό Πατέρα, τον Ιουστίνο, όπως μπορεί κανείς να δει στον "Διάλογο προς Τρύφωνα Ιουδαίον". Ίσως να επηρεάστηκε βέβαια από υπαινιγμούς του εξοβελιστέου "Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου".



Ο κατάλογος των ερωτηματικών δε σταματά εδώ. Θα αγγίξω ένα ακόμα θέμα, αυτό της ημερομηνίας της Γέννησης. Όπως είδαμε, ο Ματθαίος μιλάει για τη βασιλεία του Ηρώδη εκείνες τις σωτήριες μέρες. Αντίθετα ο Λουκάς λέει ορθά κοφτά "Εγένετο δε εν ταις ημέραις εκείνες εξήλθε δόγμα παρά Καίσαρος Αυγούστου απογράφεσθαι πάσαν την οικουμένην. Αύτη απογραφή πρώτη εγένετο ηγεμονεύοντος της Συρίας Κυρηνίου" (Λουκ. 2:1-2). Ωραία, θα πει κανείς, και που είναι το πρόβλημα; Το πρόβλημα είναι ότι το κάθαρμα ο Ηρώδης, ο επονομαζόμενος και "Μεγάλος", τα είχε τινάξει από το 4 π.Χ. Και σα να μην έφτανε αυτό, η απογραφή του Κυρηνίου έγινε το 6 μ.Χ., όπως μπορεί να βεβαιώσει οποιοδήποτε σοβαρό ιστορικό εγχειρίδιο. Βέβαια, για τους πρώτους χριστιανούς, αυτό δεν ήταν πρόβλημα, ούτως ή άλλως είχαν διαφορετικό σύστημα χρονολόγησης. Οι Εβραίοι μετρούσαν από κτίσεως κόσμου, οι Έλληνες με τις Ολυμπιάδες, οι Ρωμαίοι από κτίσεως Ρώμης, κάποιοι άλλοι από τον Τρωϊκό Πόλεμο κ.ο.κ. Η ούσια για τους πιστούς ήταν ότι η έλευση του Μεσσία σήμαινε το κλείσιμο του κύκλου της Δημιουργίας και την οσονούπω Δευτέρα Παρουσία. Μόνο όταν περνούσαν οι δεκαετίες και οι αιώνες και ο Δημιουργός αργούσε να φανεί, σκέφτηκαν ότι η Γέννηση του Θεανθρώπου ίσως και να μην ήταν το τέλος, αλλά ένα κομβικό σημείο. Την εισήγηση αυτή έκανε τον 6ο μ.Χ. αιώνα ένας μοναχός σκυθικής καταγωγής, ο Διονύσιος ο αυτοαποκαλούμενος exiguus (μικρός, ταπεινός). Κάπου εκατό χρόνια αργότερα στην Βρετανία παγιώθηκε η ημερομηνία γέννησης του Ιησού ως σημείο μηδέν. Προσοχή! όχι έτος μηδέν, που μου' λεγε κάποιος. Τέτοιο ζώο δεν υπάρχει. Υπάρχει το 1 π.Χ και το 1 μ.Χ. Ο Υιός του Θεού γεννήθηκε σε μια στιγμή, όχι σε έναν ολόκληρο χρόνο! Από τη Βρετανία η νέα σηματοδότηση μεταπήδησε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Μόνο που δεν τους έβγαιναν οι ημερομηνίες που λέγαμε, όσο κι αν τα μέτραγαν. Οπότε οι σοφοί πρόγονοι του Σαίξπηρ έβγαλαν απλά έναν μέσο όρο και καθάρισαν!

Έχω κάνει κατά καιρούς αυτές τις παρατηρήσεις σε διάφορους πιστούς μεταξύ των οποίων αρκετοί ιερείς και θεολόγοι. Αυτό που συναντώ είναι αμηχανία, ασάφεια και αοριστία. Βέβαια δε θα περίμενε κανείς να μου λυθούν με μια ψιλοκουβέντα τέτοιες απορίες που δεν απαντήθηκαν σε διάρκεια αιώνων. Εντούτοις, και εντελώς καλοπροαίρετα, ο στόχος μου ήταν άλλος, πειραματικός θα έλεγα. Να επιβεβαιώσω δηλαδή ότι όπως στην αρχαιότητα, έτσι και σήμερα οι πιστοί προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα με συμψηφισμούς και γενικότητες. Τα Ευαγγέλια, βλέπετε, θεωρούνται θεόπνευστα και η απόρριψη έστω και ενός τμήματος τους αποτελεί αμφισβήτηση στη θεϊκή επιφοίτηση. Γι' αυτό και λένε ότι πρέπει να διαβάζουμε τα ευαγγέλια ως ένα, ως μία Αλήθεια. Έτσι προέκυψε στην παράδοση και στην εικονογραφία η φάτνη, η σπηλιά, τα κατοικίδια, οι άγγελοι, οι βοσκοί, το άστρο και φυσικά οι τρεις Μάγοι.



Προσωπικά δε θα είχα κανένα πρόβλημα να διαβάσω τους Ευαγγελιστές σα να 'ταν ένας. Θα μου αρκούσε να έβλεπα τους απολογητές της κυρίαρχης θρησκείας να εφαρμόζουν οι ίδιοι τα πανανθρώπινα διδάγματα της. Την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την αγάπη, την ταπεινότητα και την αλληλεγγύη. Τότε θα μπορούσα να δεχτώ και τους τρεις Μάγους μαζί με όλο τους το καραβάνι.

Χρόνια πολλά και καλές γιορτές σε όλους, κι αν μάθετε ποτέ πόσοι ήσαν οι Μάγοι, μη με αφήσετε να λιμνάζω στην άγνοια.

Τετάρτη 23 Δεκεμβρίου 2009

ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ ΚΑΙ ΑΗΔΙΕΣ...



Άκου τι λέει εδώ! Μόνο δύο χώρες, οι Η.Π.Α. και η Κίνα παράγουν το 42% των αερίων του θερμοκηπίου παγκοσμίως! Έτσι εξηγείται γιατί έπαιζαν τις κουμπάρες στην Κοπεγχάγη...



Χμμμ...Δηλαδή, αν με μια κίνηση εξαφανίσω ολάκερη τη βιομηχανία -μαζί με τους βιομήχανους- αυτών των δύο χωρών, θα έχω σώσει κατά το ήμιση τον πλανήτη;



Ουάου! Έτσι μου φαίνεται...
Δε μας λες όμως πώς θα κάνεις κάτι τέτοιο, μικρή;



Χε!χε! Γιατί νομίζεις ότι φύλαξα τόσον καιρό την ευχή μου προς τον Άϊ-Βασίλη;

Πέμπτη 17 Δεκεμβρίου 2009

ΕΠΙ ΑΣΠΑΛΑΘΩΝ




«Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...

Γαλήνη.
- Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια·
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
"Τον έδεσαν χειροπόδαρα" μας λέει
"τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι".

Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.»



Γιώργος Σεφέρης

31 του Μάρτη 1971

Δευτέρα 14 Δεκεμβρίου 2009

Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΗΔΗ

Περιδιαβαίνοντας στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, για ανάγκες του Πανεπιστημίου, (ξανα-)έπεσα πάνω στο εξής χωρίο:
"άμα γάρ φύσει τοιούτος [ο "αφρήτωρ,αθέμιστος,ανέστιος"] και πολέμου επιθυμητής, άτε περ άζυξ ων ώσπερ εν πεττοίς" ( Πολιτ. 1253a, 7-9)
Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τη μετάφραση του Κάκτου, "ο άνθρωπος που από τη φύση του είναι τέτοιος [χωρίς συγγενείς, χωρίς νόμους και χωρίς σπίτι] είναι συγχρόνως και πολεμοχαρής, επειδή ακριβώς είναι μοναχικός, όπως λέμε στο παιχνίδι των πεσσών".

Αναρωτήθηκα γιατί ο φιλόσοφος να αναφέρει τους πεσσούς ως μοναχικό παιχνίδι, όταν ξέρουμε ότι παιζόταν με δύο παίκτες;

Πρώτα να ξεκαθαρίσουμε κάποια πράγματα. Τα παιχνίδια στην Αρχαία Ελλάδα καλούνταν αθύρματα. Σε αυτά ανήκαν βέβαια όλων των ειδών τα παιχνίδια, όπως π.χ. η αιώρα (κούνια), η πλαταγή (κουδουνίστρα), ο τροχός (τσέρκι) ή η σφαίρα (μπάλα). Ειδικά για τα επιτραπέζια (επί άβακος) παιχνίδια δεν υπήρχε περιορισμός ηλικιακός είτε παίζονταν με κύβους (ζάρια) είτε όχι. Ψαχούλεψα λίγο τη βιβλιοθήκη μου και θυμήθηκα τον Ευριπίδη στο "Ιφιγένεια η εν Αυλίδι" :

"Πρωτεσίλαόν τ' επί θάκοις πεσσών ηδομένους μορφαίσι πολυπλόκοις, Παλαμήδεά θ', ον τέκε παις ο Ποσειδάνος". (Ιφιγένεια ή εν Αυλίδι, στ. 194-199)

Εδώ θα διαφωνήσω λίγο με τη μετάφραση του Κάκτου, που αποδίδει τους πεσσούς ως "ζάρια" και μεταφέρει το "ηδομένους μορφαίσι πολυπλόκοις" ως "χαίρονταν διπλές και ντόρτια" (!!). Θα το μετέφραζα (με κάθε επιφύλαξη, λόγω των ελλειμματικών μου γνώσεων) κάπως έτσι:

[Είδα και] τον Πρωτεσίλαο (σημ: μιλάει ο κορυφαίος του Χορού που υποτίθεται έχει επισκεφτεί τον καταυλισμό των Αχαιών στην Αυλίδα και τους βρίσκει, απόντος ανέμου, να ασχολούνται με οτιδήποτε άλλο εκτός από πολεμικές προετοιμασίες. Εξαίρεση βέβαια κι εδώ ο ωκύπους Αχιλλέας που παραβγαίνει, παρά θιν' αλός, μ' ένα τέθριππο, και φυσικά το νικά) να παίζει πεσσούς, καθισμένος πάνω σε πάγκους μαζί με τον Παλαμήδη- τον οποίο γέννησε ο γιος του Ποσειδώνα- και να χαίρονται με τις πολύπλοκες διακλαδώσεις [του παιχνιδιού].

Εξάλλου είναι ο Όμηρος αυτός που πρωτοεμφανίζει τον Παλαμήδη ως εφευρέτη του παιχνιδιού των πεσσών, εκδοχή που φαίνεται να υιοθετούν τόσο ο Σοφοκλής όσο κι ο Ευριπίδης. Τι στο καλό ήταν όμως αυτοί οι πεσσοί;

Καταρχήν (ή καταρχάς, που θα 'λεγε κι ο Σαραντάκος) δεν ήταν ένα μόνο πράγμα. Πεσσοί ονομάζονταν διάφορα είδη παιχνιδιών που παίζονταν πάνω σε άβακα, τις περισσότερες φορές με ζάρια. Τα συνηθισμένα εξαρτήματα του παιχνιδιού ήταν πούλια, είτε βότσαλα, είτε κόκαλα, σπανιότερα από γυαλί ή μέταλλο. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι έπαιζαν λοιπόν επιτραπέζια, όπως ας πούμε μια πρόδρομη μορφή του ταβλιού. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως τιμούσαν και τα μη τυχερά παίγνια, όπως ήταν μια εκδοχή της σημερινής ντάμας αλλά, κατά τα φαινόμενα, και μια βερσιόν του σημερινού σκακιού.

Αυτό φαίνεται καθαρά στο πλήθος των ερυθρόμορφων και μελανόμορφων αγγείων που αναπαριστούν δύο αντιπάλους, άνδρες πάντα και συνήθως οπλισμένους, να κάθονται αντίκρυ και να έχουν στη μέση μια "σκακιέρα". Σε άλλα αγγεία αυτό που μετακινούν δεν προβάλλεται, άρα εικάζουμε ότι θα έχει την πεπλατυσμένη μορφή που έχουν τα πούλια σήμερα. Αλλού όμως προεξέχουν εμφανώς κάποιες φιγούρες, σφηνοειδείς ή σφαιρικές, ήτοι πιο κοντά στα πιόνια του σημερινού σκακιού.

Ασφαλώς δεν ισχυρίζομαι ότι οι παππούδες μας έπαιζαν σκάκι, τουλάχιστον όχι με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα. Αυτό δεν εισήχθη στην Ευρώπη παρά τον 8ο-9ο αιώνα από τους Άραβες στην Ιβηρία και παγιώθηκε μετά τις σταυροφορίες, κυρίως στις βασιλικές αυλές. Σίγουρα όμως οι πεσσοί (χωρίς ζάρια) ήταν ένα παιχνίδι με πολυπλοκότητα κινήσεων, όπως μας μεταφέρει ο Ευριπίδης, αλλά και ο Σοφοκλής στον " Παλαμήδη" του.

Οι ρίζες του παιχνιδιού δεν είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, εφόσον γνωρίζουμε ότι η Μεσοποταμία ή/και η περιοχή μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας αποτέλεσαν τις γενέτειρες του πρώιμου σκακιού. Μολονότι ο Ηρόδοτος (Ι, 94, 2-4) ισχυρίζεται ότι πήραμε από τους Λυδούς κάμποσες εφευρέσεις (όπως π.χ. τη λαβή της ασπίδας), αλλά και όλα τα αθύρματα, αρνείται το ότι σε αυτά συμπεριλαμβανόταν και οι πεσσοί, εμμένοντας στην ομηρική εκδοχή. Πιο κοντά στην αλήθεια μοιάζει να είναι ο Πλάτωνας. Λέει ο παμμέγιστος στο "Φαίδρο":

"αυτώ δε όνομα τω δαίμονι είναι Θεύθ. τούτον δη πρώτον αριθμόν τε και λογισμόν ευρείν και γεωμετρίαν και αστρονομίαν, έτι δε πεττείας τε και κυβείας, και δη και γράμματα" (Φαίδρ. 274 c-d).

Πάει να πει, "Το όνομα του θεού τούτου είναι Θεύθ [Θωθ ή Τωτ, το αντίστοιχο του δικού μας Ερμή] . Λένε λοιπόν πως αυτός πρώτος ανακάλυψε τους αριθμούς και τους υπολογισμούς, τη γεωμετρία και την αστρονομία, κι ακόμα τα παιχνίδια με τους πεσσούς και τα ζάρια, και βέβαια τα γράμματα".

Τα αρχαιολογικά ευρήματα δικαιώνουν τον Αριστοκλή (έτσι τον έλεγαν, το Πλάτων ήταν παρατσούκλι), αφού τα επιτραπέζια παιχνίδια πουσυναντάμε μετέπειτα στον ελλαδικό χώρο τηρούν τις προδιαγραφές του "Αιγυπτιακού σκακιού", του "σενέτ". Επιπρόσθετα τα αντίστοιχα ευρήματα του Έβανς στο παλάτι της Κνωσού αποκαλύπτουν αθύρματα ενδιάμεσα αυτών της Αιγύπτου και των κλασικών Ελληνικών. Η λογική διαδρομή Αίγυπτος-Κρήτη-κυρίως Ελλάδα, μοιάζει διαυγής, ασφαλώς με κάποιες αλλαγές στη μορφή και στους κανόνες των πεσσών.

Σύμφωνα με τη συνήθεια των προπατόρων μας, που τουλάχιστον στο νησί μου διατηρείται αλώβητη, τοποθετούνταν στον τάφο ή το νεκρικό θάλαμο του αποδημήσαντα και κάποια λατρεμένα του αντικείμενα. Έτσι, από τάφους παιδιών συχνά ανασύρονται αθύρματα, μερικά μάλιστα σκεπασμένα με κεραμίδια για να μην αλλοιωθούν. Το ίδιο όμως ισχύει και για τα αρχαιολογικά ευρήματα σε τάφους ενηλίκων, απ' όπου έχουμε και μια ιδέα του πως ήταν οι πεσσοί.
Τα "πιόνια", που ήταν ως επί το πλείστον κοκάλινα, δεν οδηγούν αβίαστα στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν σκαλισμένες μορφές που να αναπαριστούν κάποιο αξίωμα ή ιδιότητα. Εντούτοις, αρκετά από αυτά είναι ανισομεγέθη επιτρέποντάς μας να φανταστούμε κάτι τέτοιο. Φυσικά το απλούστερο θα ήταν πάνω στα "πιόνια" αυτά να υπάρχει ζωγραφισμένο ένα σύμβολο ή εικονίδιο, δημιουργώντας την απαραίτητη για το σκάκι ποικιλομορφία. Απεικόνιση που, δυστυχώς, δε θα ήταν δυνατό να επιβιώσει των αιώνων.

Υπάρχει όμως και κάτι που μοιάζει να επέζησε στην τύρβη του χρόνου. Ξαναγυρνώντας στο αριστοτελικό απόσπασμα βλέπουμε να παρομοιάζεται ο αρχαίος "σκακιστής" με μονήρη και ανέστιο μαχητή. Αυτό, σε συνδυασμό με την εικόνα των πάνοπλων και αφοσιωμένων -σχεδόν απορροφημένων- στους πεσσούς παικτών, μεταφέρει τον απόηχο ενός άκρως ανταγωνιστικού, επίπονου και αμείλικτου στρατηγικού παιχνιδιού. Ενός παιχνιδιού όπου η πνευματική διαπάλη εξοστρακίζει την άμιλλα και η επιδίωξη της νίκης, της απόλυτης κυριαρχίας, υποσκάπτει την αλληλεγγύη και την κοινωνικότητα. Ο των πεσσών θιασώτης θυμίζει "αθέμιστον πολέμου επιθυμητή", ένα ανθρώπινο θηρίο.

Πόσοι από τους φίλους σκακιστές δεν έχουν νοιώσει στις παρτίδες τους αυτήν την άτεγκτη αντιπαράθεση, αυτόν τον εγκεφαλικό ακήρυχτο πόλεμο, τον άστοργο και άξενο; Και ποιός από μας δε συνάντησε παραδείγματα σκακιστών που κατέληξαν μοιραία στο ψύχος της αποξένωσης;

Μπορεί ο Παλαμήδης να ήταν εγγονός του Ποσειδώνα, από βασιλική γενιά, ενάρετος, σοφός και γενναίος μα, λυπάμαι που το λέω, θα πρέπει να ήταν αφόρητα μοναχικός.

Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου 2009

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ


Από τις "Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου" κυκλοφόρησε το καινούριο βιβλίο του διαδικτυακού φίλου Νίκου Σαραντάκου με τίτλο "Οι Λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία". Ο Νίκος Σαραντάκος είναι κάμποσα πράγματα, αφού έχει σπουδάσει χημικός μηχανικός και αγγλική φιλολογία. Εργάζεται ως μεταφραστής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και, που τον χάνεις-που τον βρίσκεις, κινείται μεταξύ Αθήνας και Λουξεμβούργου.
Εκεί που σίγουρα τον βρίσκεις είναι στο ιντερνετικό τσαρδί του, με το όνομα "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία", εδώ δηλαδή. Κι αφού ασφαλώς εντοπίσατε την ομοιότητα με τον τίτλο του βιβλίου, να προσθέσω ότι αρθογραφεί και στην Αυγή, σε στήλη με τον ίδιο ακριβώς τίτλο! Το παρόν πόνημα εξάλλου προέρχεται από διαδικτυακά άρθρα στο προαναφερθέν μπλογκ. Σε αυτό αναλύονται λέξεις που ακούστηκαν το τελευταίο διάστημα και απασχόλησαν την επικαιρότητα (όπως Βατοπέδι, κουκούλα, βαρβαρότητα, γρίπη, παπαγαλάκια κτλ. ).
Όσοι δεν έχουν εξοικείωση με το χιούμορ και τη σπαρταριστή γραφή του Νίκου θα ενθουσιαστούν. Ωστόσο τα άρθρα του Σαραντάκου δεν είναι χιουμοριστικά, είναι καθαρόαιμα επιστημονικά, αφού ο άνθρωπος έχει κάνει φοβερή γλωσσολογική και ετυμολογική δουλειά. Δε μιλάμε όμως για εκείνο το απολιθωμένο είδος επιστήμης που γεννιέται για να πεθάνει κάτω από τη σκόνη των ραφιών ή για να εξυπηρετήσει ίδια ωφέλη, αλλά για μια εκλαϊκευμένη, θα έλεγα, μορφή της που αποσκοπεί στο να φέρει τον Έλληνα πιο κοντά στη γλώσσα του και την ελληνική γλώσσα πιο κοντά στην ιστορική της πραγματικότητα και πορεία καταδεικνύοντας πόσο ζωντανός οργανισμός είναι.
Ο Νίκος Σαραντάκος εκτός από τις μεταφράσεις έχει γράψει και διηγήματα, καθώς και το "Αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων" και το εξαιρετικό "Γλώσσα μετ' εμποδίων" (το βιβλίο που πολέμησε και κατέρριψε τους γλωσσικούς μύθους που προάγουν ακροδεξιά απολειφάδια, για να τονίσουν την ανωτερότητα της ράτσας μας), από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.
Να ευχηθώ κι από δω καλοτάξιδο!

Παρασκευή 4 Δεκεμβρίου 2009

ΗΣΥΧΑ ΒΡΑΔΙΑ

Όλα έγιναν το βράδυ που η γυαλιστερή τζαμαρία της ραστώνης έγινε θρύψαλα.

Εκείνο το βράδυ αρκούσε ένας θάνατος για να γεμίσει τους δρόμους με χιλιάδες ζωές. Ήταν το βράδυ που ένα νεκρό παιδί, γυμνό, τραβούσε τους μεγάλους από το μανίκι της πιτζάμας τους. Το ίδιο βράδυ που η ψύχρα έκανε να τρεμουλιάσουν από ταραχή τα μακάρια προγούλια.

Το άλλο πρωί τα συνεργεία της τάξης μάζεψαν τις πέτρες, τα λουλούδια και τις ελπίδες που είχαν εκσφενδονίσει οι ταραξίες. Διαλύθηκε κι η μυρωδιά από τα καμμένα αστικά απόβλητα και το πύρινο δέντρο. Η πόλη πρόλαβε να σιδερώσει το κουστούμι της. Μετά ήρθαν κρίσεις, σκάνδαλα, ανατροπές και επιδημίες και όλα ξεχάστηκαν.

Μόνο που μερικά ανυποψίαστα βράδια, όπως και τότε, οι μικρές ελπίδες λαμπυρίζουν στην χωματερή της μνήμης. Οι νομοταγείς πολίτες αποφεύγουν να τις κοιτάξουν. Δε θέλουν τα πολύχρωμα όνειρα να διαπεράσουν τα σκουριασμένα τους βλέφαρα, με τον κίνδυνο να γίνουν εφιάλτες.

Κάποιοι λένε πως κάτι τέτοια βράδια βλέπουν παιδιά να μαζεύουν πέτρες στις τσέπες τους και πως από την άσφαλτο ξεπετάγονται πλήθος μπουμπούκια. Όλα όμως παραμένουν ήσυχα και γαλήνια. Όλα, εκτός από κείνες τις ασίγαστες φλόγες βαθιά μέσα στα μάτια των παιδιών.

Εκεί που δε φτάνουν οι σφαίρες, όσο κι αν εξοστρακιστούν.

Σάββατο 28 Νοεμβρίου 2009

ΗΤΤΑ (1-Ν1) ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Μετά την παρότρυνση κάποιων φίλων να εκθέσω την άποψή μου για την φασαρία με το εμβόλιο του Η1-Ν1, αποφάσισα να γράψω κάτι λίγα. Βέβαια τα έχω πει και προτύτερα, αλλά μια επανάληψη δεν βλάπτει. Έχουμε λοιπόν και λέμε:

1) Πανδημία είναι η εκτεταμένη και ταχέως εξαπλούμενη επιδημία. Μέχρι στιγμής στην Ελλάδα (αλλά ακόμα και στις χώρες που πρωτοεμφανίστηκε) ούτε τεράστια έκταση πήρε, αλλά ούτε και ραγδαίους ρυθμούς εξάπλωσης έχει εμφανίσει. Τότε γιατί όχι απλά επιδημία; Βέβαια, δε λέω, το "πανδημία" είναι πιο μεγαλοπρεπές.

2) Θεωρητικά αν η νόσος χτυπήσει το 30% ενός πληθυσμού τότε δημιουργείται ικανό ανάχωμα στην περαιτέρω εξάπλωσή της. Είναι γνωστό ότι όποιος την περάσει έχει πλέον άμυνα και δεν ξανανοσεί.Τα επίσημα στοιχεία αναφέρουν 800.000 άτομα ασθενήσαντα στη χώρα. Άρα αν εμβολιαστούν κάπου 2 εκατομμύρια ακόμα η ίωση θα αρχίσει να σβήνει. Τότε γιατί καλούν όλον τον πληθυσμό να εμβολιαστεί και όχι τις ευπαθείς ομάδες και μόνο;

3) Η ίδια η Η1-Ν1 δεν είναι αλλοιώτικη γρίππη από τις άλλες. Σε μερικές περιπτώσεις είναι μάλιστα πιο ήπια. Να τονίσω ότι ένας ιός δεν κάνει τίποτε περισσότερο από το να μπαίνει στα κύτταρα του ανθρώπου-ξενιστή και να αυτοπολλαπλασιάζεται χρησιμοποιώντας το γενετικό του υλικό. Ο ίδιος ο ιος της γρίππης δεν καταστρέφει τίποτε απολύτως. Τα συμπτώματα που παρατηρούνται στον ξενιστή έχουν να κάνουν με την αντίδραση- άμυνα του οργανισμού στον εισβολέα. Ο όλος κύκλος κρατάει 2-7 μέρες πάνω κάτω. Αν δε δημιουργηθούν άλλες επιπλοκές (π.χ. πνευμονία), τότε δεν υφίσταται κανένας απολύτως κίνδυνος. Γιατί τότε τόσος τρόμος;


4) Σε μεγάλο ποσοστό περιπτώσεων, όπως παραδέχτηκαν όλοι ανεξαιρέτως οι γιατροί, η νόσος είναι ασυμπτωματική, δηλαδή την περνάει κανείς χωρίς να το καταλάβει ή έστω πολύ ελαφρά. Πώς τότε ξέρουμε ότι έχουμε τόσα κρούσματα κι όχι ήδη πολύ περισσότερα; Και πως θα ξέρει αυτός που την πέρασε να μην προστρέξει να εμβολιαστεί;

5) Η νόσος ονομάστηκε αρχικά "γρίππη των χοίρων". Γιατί άλλαξε απότομα αυτό το τόσο πιασάρικο και τηλεοπτικό όνομα; Έχει σχέση αυτό με τις οργισμένες παρεμβάσεις των βιομηχανιών κρέατος;

6) Κάθε χρόνο στην Ευρώπη αρρωσταίνουν από γρίππη κάπου 50 εκατομμύρια άνθρωποι. Από αυτούς μερικές χιλιάδες καταλήγουν. Είναι, ως επί το πλείστον επιβαρυμένες περιπτώσεις. Ένας παππούς 90 χρονών ή αυτός που πάσχει από σοβαρό καρδιαγγειακό νόσημα ή χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια ή σκλήρυνση κατά πλάκας, πράγματι μπορεί να πεθάνει. Όχι από τη γουρουνογρίππη. Από οποιαδήποτε γρίππη ή ενδονοσοκομειακή λοίμωξη. Μέχρι στιγμής στην Ελλάδα οι θάνατοι από τον Η1-Ν1 είναι 17, όλες πλην μιας τέτοιες περιπτώσεις. 17 στις 800.000 σημαίνει 0,002%, πολύ κάτω από τα όρια της απλής υγειονολογικής ανησυχίας. Αυτά τα στοιχεία τα κανάλια γιατί δεν τα λένε φωναχτά, αλλά τα ψελλίζουν ή τα αποκρύπτουν;


7) Ένα εμβόλιο είναι ένα ενέσιμο -συνήθως- διάλυμα που περιέχει τον εξασθενημένο ή νεκρό μικροοργανισμό από τον οποίο θέλουμε να προφυλαχτούμε. Τα λεμφοκύτταρά μας δεν αναγνωρίζουν αυτή τη λεπτομέρεια κι έτσι αρχίζουν να παράγουν αθρόα αντισώματα για το συγκεκριμένο άγνωστο εισβολέα. Όταν θα έρθει η κανονική νόσος ο Οργανισμός θα έχει παρατεταγμένο το στρατό του. Αυτή η διαδικασία ωστόσο απαιτεί από 20-30 μέρες. Αν κάποιος ασθενήσει π.χ. μια βδομάδα μετά τον εμβολιασμό, το εμβόλιο είναι σχεδόν δώρο-άδωρο. Γιατί το εμφανίζουν ως πανάκεια;

8) Ο ντόρος που μαίνεται για το συγκεκριμένο εμβόλιο έχει διάφορες όψεις. Καταρχήν να ξεκαθαρίσω πως οι φήμες περί συνωμοτικών σχεδίων για εκκαθάριση του μισού πληθυσμού της Γης (από ποιον άραγε; τη CIA; τους ελευθεροτέκτονες; τους Καρμπονάρους; τη λέσχη Μπίλντερμπεργκ;) αν κάνει το εμβόλιο, κινούνται από τα σύνορα της υπερβολής μέχρι τα όρια της γελοιότητας (και μερικές φορές τα ξεπερνούν). Σαφώς η πρόληψη είναι προτιμότερη από την καταστολή, αλλά αυτό όταν δεν υπάρχουν side effects, ανεπιθύμητες ενέργειες, σε επικίνδυνο ποσοστό. Το συγκεκριμένο ιδιοσκεύασμα παρουσίασε αυξημένες τέτοιες, μερικές από τις οποίες αλλεργικής φύσης, καθώς και την ύπαρξη βαρέων μετάλλων. Στις μικροποσότητες που αυτά περιέχονται είναι πρακτικά ακίνδυνα, αλλά όχι εντελώς. Αυτό θα αποδειχθεί στην πράξη, Κι αυτό πάλι γιατί δεν πρόλαβαν να κάνουν κλινικές μελέτες. Η κλινική μελέτη είμαστε εμείς να υποθέσω;



9) Το κλασικό αντιγριππικό εμβόλιο ξεκινάει να παρασκευάζεται το Μάρτη. Οι φαρμακοποιοί παραγγέλνουν από τότε τις ποσότητες που θέλουν, ώστε να ρυθμιστεί η παραγωγή. Τα εμβόλια δε φτάνουν σε μας παρά στο τέλος του Σεπτέμβρη, λόγω των απαιτούμενων δοκιμασιών. Εδώ, αυτές τις παρακάμψαμε λόγω ανάγκης. Μέχρι εκεί καλά. Γιατί όμως οι ποσότητες που παρήχθησαν προκαταβολικά ήταν αστρονομικές;

10) Το κοινό αντιγριππικό εμβόλιο κοστίζει κάπου 1-2 ευρώ. Φτάνει στον Έλληνα καταναλωτή με τιμή 6,62 ευρώ. Γιατί το εμβόλιο της γουρουνογρίππης, ενώ παράγεται με την ίδια ακριβώς διαδικασία, κοστίζει το δεκαπλάσιο;

11) Το αντεπιχείρημα των υποστηρικτών του εμβολίου για την κερδοσκοπία πάει κάπως έτσι: "Και τα φάρμακα του καρκίνου κοστίζουν. Δεν πρέπει να χορηγούνται επειδή κερδίζουν οι εταιρίες;" Ασφαλώς και πρέπει να χορηγούνται και μάλιστα δωρεάν. Αυτά όμως αντιμετωπίζουν κάποιες συγκεκριμένες και πολύ ευαίσθητες περιπτώσεις. Δε γίνεται καμιά καμπάνια στην τηλεόραση για να τρέξουμε να πάρουμε όλοι μας. Και μιας και το έφερε η κουβέντα, γιατί η φαρμακολογική έρευνα και δαπάνη των φαρμακευτικών κολοσσών για τον καρκίνο έχει μειωθεί κατά 70%, ενώ η αντίστοιχη για τα αντιβιοτικά νέας γενιάς έχει αυξηθεί κατά 300%, την τελευταία δεκαετία;

12) Είδα με λύπη μερικούς ονομαστούς Έλληνες γιατρούς να στρατεύονται στην προπαγάνδιση του εμβολιασμού και να σκίζουν τα ιμάτιά τους. Μα, δίκιο θα έχουν αφού είναι καθηγητές πανεπιστημίου, θα πει κανείς. Έλα όμως που και οι αντίθετες φωνές, απο καθηγητές Ιατρικής προέρχονται και δεν ακούγονται... Ένα ποσοστό άνω του 80% του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού δε θα εμβολιαστεί. Για τους φαρμακοποιούς το ποσοστό είναι πολύ μεγαλύτερο, σας διαβεβαιώνω. Λέτε να φταίει ο μεσογειακός παλιοχαρακτήρας μας;

13) Η Σουηδία που φέρεται ως το φωτεινό παράδειγμα από τους προπαγανδιστές έχει εμβολιάσει 1,2 εκατομμύρια πολίτες της. Μιλάμε για την ίδια Σουηδία που έχει 9 εκατομμύρια πληθυσμό;

14) Οι ιοί έχουν τη διαβολική συνήθεια, όταν τους επιτίθεσαι με φάρμακα, να μεταλλάσσονται και να γίνονται ανθεκτικοί. Ήδη από την έντονη κυκλοφορία αντιιικών προέκυψαν οι πρώτες μεταλλάξεις του Η1-Ν1. Μερικές ακόμα και το εμβόλιο θα είναι για τα μπάζα, άχρηστο ολοσδιόλου. Έτσι μάλιστα. Η βιασύνη δικαιολογείται απόλυτα. Αντίθετα, ελάχιστος λόγος γίνεται για τις στοιχειώδεις προφυλάξεις που ούτως ή άλλως περιορίζουν τη μετάδοση του ιού. Μια αφίσα και ένα σποτ, μερικές χλιαρές οδηγίες του υπουργείου κι αυτό ήταν όλο. Μήπως με πολύ λιγότερα από τα χρήματα που δαπανήσαμε για το φάρμακο, θα μπορούσαμε να βομβαρδίσουμε κάθε ελληνικό σπίτι με χρήσιμα σποτ, ώστε να είναι ο καθένας σωστά ενημερωμένος;

15) Οι κρίσιμοι μήνες των εξάρσεων των ιώσεων είναι ο Νοέμβρης, ο Δεκέμβρης και ο Μάρτης (λόγω θερμοκρασιών, συγχρωτισμού κτλ). Τον πρώτο τον καβατζάραμε. Αν ζήσω μέχρι τον Απρίλη, κερδίζω τίποτα;

16) Και αν τελικά η γρίππη αυτή είναι τόσο θανατηφόρος που θα εξολοθρεύσει άπαντες, γιατί είναι τέταρτη ή πέμπτη είδηση στα δελτία, μετά από τα εσωτερικά της ΝΔ, την οικονομική κρίση, το ασφαλιστικό και το ντέρμπι Ολυμπιακός- Παναθηναϊκός;


Ξέρω, αντί να πω τη γνώμη μου σας φλόμωσα στον ερωτηματικό λόγο. Πάρτε λοιπόν και τον αποφατικό :ΔΕΝ θα κάνω ΤΟ εμβόλιο. Ούτε εγώ, ούτε τα βρέφη μου, ούτε ο στεφανιαίος πατέρας μου, ούτε η παχύσαρκη μάνα μου. Γιατί δε μας χρειάζεται. Θα προσέξουμε να μην κολλήσουμε. Αρκεί να αερίζει κανείς καλά το σπίτι του, να μένει σ' αυτό όταν αρρωστήσει, να πλένει τακτικά τα χέρια του και να χρησιμοποιεί ελαφρύ αντισηπτικό, να χρησιμοποιεί χαρτομάντηλο ή το εσωτερικό του αγκώνα για να φταρνιστεί ή να βήξει, να μη συγχρωτίζεται επί μακρόν σε κλειστούς χώρους και να πίνει και κανέναν φυσικό χυμό. Κι αν παρα τύχην κολλήσουμε, θα κάνουμε συμπτωματική αντιμετώπιση και υπομονή μέχρι να το ξεπεράσουμε. Σε μεγάλη ανάγκη (έντονα συμπτώματα, υψηλός πυρετός κτλ), θα πάμε στο νοσοκομείο και οι άριστοι Έλληνες γιατροί θα μας κάνουν καλά.
Και το εμβόλιο; Αν είναι να το κάνουν ντε και καλά κάποιοι, ας το κάνουν αυτοί που ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες, όπως προανέφερα, και πάντως σε καμιά περίπτωση οι εγκυμονούσες. Οι λιγοστές ανεπιθύμητες ενέργειες σε αυτούς δεν κινδυνεύουν να τους στοιχίσουν περισσότερο από την ίδια τη γρίππη. Αυτούς που λυπάμαι όμως είναι κάποιοι επιστήμονες, που αντί να ορθώσουν το ανάστημά τους στην απάτη, μισοκρύβονται σαν λασποκάβουρες στα θολά νερά του ακαδημαϊσμού ή του κομματισμού, προφανώς προσδοκώντας να κερδίσουν ή να κατοχυρώσουν ανάλογα οφίκια. Αυτό είναι ήττα(1-Ν1). Γιατί για τον συνδυασμό της αισχροκέρδιας, της ευπιστίας και της οσφυοκαμψίας αντάμα, δεν έχει φτιαχτεί ακόμα εμβόλιο.

Δευτέρα 16 Νοεμβρίου 2009

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΤΩΝ ΕΡΑΣΤΩΝ

Ποτάμι βουερό ο χρόνος. Ασύλληπτη έννοια ο έρημος τόπος που ανοίγει αέναα μπροστά μας. Η μόνη αποτίμηση του χρόνου που μπορεί να γίνει είναι αυτή που αφορά στα ραγίσματα πάνω στο γυαλί της ζωής μας. Κάθε επέτειος δεν κάνει τίποτε άλλο από το να μετράει ραγισματιές και να στιλβώνει μνήμες. Τούτο το χωνευτήρι δεν αφήνει άφθαρτους μήτε τους ήρωες. Και να τι απέγιναν μερικοί από τους τελευταίους μας.

Τη νύχτα της 17ης Νοέμβρη του 1973 ένας άνθρωπος στο μπαλκόνι του τότε ξενοδοχείου "Ακροπόλ Παλλάς" (σήμερα είναι κρατικό κτήριο), κινηματογραφούσε συγκλονισμένος τα τεκταινόμενα στην Πατησίων, μπροστά στο Πολυτεχνείο. Τα αμοντάριστα πλάνα φυγαδεύτηκαν μετά στην Ολλανδία για να διασωθούν από την χουντική λογοκρισία. Το φιλμ παίχτηκε δύο μέρες αργότερα και τράβηξε τα βλέμματα του εκτός Ελλάδας κόσμου. Το ίδιο φιλμ αποτέλεσε το ντοκιμαντέρ "Εδώ Πολυτεχνείο", που βρίσκεται ολόκληρο (κάπου 95') στα αρχεία της ΕΡΤ, μα που προβάλεται μόνο αποσπασματικά.








Ο άνθρωπος εκείνος που φιλμάρισε τη συγκλονιστική στιγμή όπου το τανκ συνθλίβει την πύλη του Πολυτεχνείου ήταν ένας Ολλανδός δημοσιογράφος, ανταποκριτής στην Ελλάδα, ο Άλμπερτ Κουράντ (ή Κοεράντ). Σήμερα, μακριά από την ελληνική πραγματικότητα, ζει ως συνταξιούχος στη χώρα του. Ο κύριος Κουράντ όμως είχε ελληνίδα γυναίκα και απέκτησε έναν γιο που ζει και εργάζεται στην Ελλάδα. Περισσότερα δεν γράφω για το γιο, αφενός γιατί μπορεί να επέμβει η Αντιτρομοκρατική, αφετέρου γιατί με απείλησε ότι θα "χακάρει" το μπλογκ μου. Να πω μόνο ότι έχω το προνόμιο να με τιμάει με τη φιλία του.

Στο φιλμ ακούγονται και οι τρεις φωνές των εκφωνητών του ραδιοσταθμού που είχε στηθεί από τους φοιτητές. Δύο αντρικές και μια γυναικεία. Ήταν ο Δημήτρης, ο Λάμπρος και η Μαρία.

Η πρώτη ανδρική φωνή, περισσότερο γνωστή, ανήκει στον Δημήτρη Παπαχρήστο, συγγραφέα, αρθρογράφο στο ΕΘΝΟΣ και παραγωγό ραδιοφώνου (τι άλλο;!). Πρόκειται για τον άνθρωπο που τις προάλλες συνέλαβαν τα ΜΑΤ επειδή αντέδρασε για την παρέμβασή τους σε χώρο όπου γινόταν παρουσίαση βιβλίου. Τι είχες Δημήτρη, τι είχα πάντα... Έχει γράψει δύο ποιητικές συλλογές και κάμποσα πεζά με βιωματικές αναφορές. Απ' αυτά "Ο Νηρέας ο Βάρας" ανέβηκε στο σανίδι (με τον Γ.Αρμένη, θαρρώ). Ο Δημήτρης λοιπόν τράβηξε το δρόμο του αριστερού διανοούμενου, μάλλον μακριά από τα κόμματα.


Ο δεύτερος άντρας, πολύ λιγότερο γνωστός στο ευρύ κοινό ήταν ο Λάμπρος Παπαδημητράκης, που από τότε ασχολιόταν με το σινεμά. Τελικά έγινε σκηνοθέτης, ενώ έπαιζε ως ηθοποιός και στις "Μέρες του '36" τουΘ. Αγγελόπουλου. Σήμερα βρίσκεται στην Κύπρο, όπου αρθρογραφεί και δραστηριοποιείται στον αγώνα για την επανένωση του νησιού, εμφανίζοντας μια έντονη ακτιβιστική και -τολμώ να πω- εθνικιστική στάση.

Για το Μαράκι το Δαμανάκι, δεν είναι ανάγκη να γράψω πολλά. Αρκεί η προβολή που έχει αποκτήσει τόσα χρόνια εξαργυρώνοντας έτσι τα ρίγη που έσπειρε τότε η φωνή της. Μετά την πολιτική πορεία της στους κόλπους του ΚΚΕ, βρήκε κι αυτή το δρόμο της προς την εξουσία. Βέβαια στο πρώτο κυβερνητικό σχήμα δεν αξιώθηκε να αποκτήσει θώκο, μα η φιλοδοξία της μπορεί φαντάζομαι να περιμένει καρτερικά μέχρι τον πρώτο ανασχηματισμό. Τριάντα έξι χρόνια άντεξε, τί είναι ένα- δυο ακόμα;


Κάπως έτσι γερνούν οι ήρωες. Κάπως έτσι πληθαίνουν οι ρυτίδες στα πρόσωπα και, καμιά φορά, στα μυαλά. Και τί απομένει όταν μαραίνονται τα στεφάνια στη γρανιτένια ασώματο κεφαλή; Ίσως τελικά μένουν τα συνθήματα που, άπαξ και εκστομιστούν, έχουν την κακή συνήθεια να συμβολοποιούνται και να γίνονται διαχρονικά. "Ψωμί" δε φωνάζουν σήμερα οι κάθε λογής συμβασιούχοι; "Παιδεία" δεν αποζητούν οι απελπισμένοι, φουκαριάρηδες και χωρίς μέλλον φοιτητές; Και "Ελευθερία" δε σκούζουν όσοι από μας συνειδητοποιούν ότι τα τανκς δεν είναι ο μόνος τρόπος για να φοβίσεις, να κάμψεις, να εκμαυλίσεις, να αλλοτριώσεις, να περιχαρακώσεις και να αδρανοποιήσεις τις συνειδήσεις και τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες;

Πρέπει ωστόσο, όταν έρθει η ώρα, να βρω έναν τρόπο να εξηγήσω στα παιδιά μου πόσα πολλά χρωστάνε, όχι τόσο στους ήρωες, όσο στους ηρωϊσμούς μιας εποχής. Της εποχής που δεν αρνήθηκε τα όνειρά της, ακόμα κι όταν αυτά έγιναν εφιάλτες.






Κυριακή 8 Νοεμβρίου 2009

ΣΚΑΚΙ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

"Είναι όλες αδύναμες, είναι γυναίκες! Είναι χαζές συγκρινόμενες με τους άντρες. Δε θα ’πρεπε να παίζουν σκάκι, ξέρετε. Είναι σαν αρχάριες. Χάνουν όλες τις παρτίδες τους με τους άντρες. Δεν υπάρχει έστω και μια σκακίστρια σε όλον τον κόσμο που να μην μπορώ να της χαρίσω έναν ίππο και μετά να την κοπανήσω!"

Μη σπεύσετε τώρα εσείς οι σουφραζέτες σκακίστριες να μου πετάξετε ζαρζαβατικά και γιαούρτια και να οργανώσετε διαδηλώσεις κλείνοντας τη Συγγρού στο ύψος της ΕΣΟ για να επιστρέψω όσο ΕΛΟ έχω πάρει ποτέ από γυναίκες σκακίστριες και για να μου αφαιρεθεί το αγωνιστικό μου δελτίο. Γιατί απλούστατα την εισαγωγή δεν την διατύπωσε η αφεντιά μου, αλλά το πιθανό ίνδαλμά σας, ο Μπόμπυ Φίσερ.

Η σκακιστική αυτή διάνοια παίρνει ασφαλώς ακραία θέση (και δεν ήταν μόνο μισογύνης, είχε κι άλλα κουσούρια, αλλά αυτό είναι θέμα άλλου άρθρου), ωστόσο μια σύντομη ιστορική περιοδολόγηση δείχνει πως η γυναικεία παρουσία στο σκάκι σε καμιά περίπτωση δε φτάνει στο ύψος των ανδρικών επιδόσεων. Πράγματι, στην υπεραιωνόβια ιστορία των Παγκόσμιων Πρωταθλημάτων έχουν στεφθεί καμιά δεκαπενταριά άντρες μα καμιά γυναίκα. Οι καλύτερες εξ αυτών έφτασαν σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο, κατάφερναν στο ζενίθ της καριέρας τους να κοπανάνε άντρες γκρανμέτρ, ακόμα και πρωτοκλασάτους, όχι όμως να προκριθούν σε τελικούς και να διεκδικήσουν τίτλους. Αυτό μοιάζει αρχικά παράδοξο αν σκεφτεί κανείς πως η ποιότητα στο σκάκι δε στηρίζεται στα μούσκουλα, μα σε εγγενείς εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως την εκμάθηση, τη μνήμη, τη φαντασία, την αναλυτική και τη συνδυαστική σκέψη, στοιχεία ανθρώπινα αλλά όχι ανδρικά ή γυναικεία.

Μετά από τόσα χρόνια η κατάσταση δεν έχει αλλάξει και πολύ. Από την εποχή που η Μέντσικ έβγαλε το γυναικείο σκάκι στο προσκήνιο, μόνο μια χούφτα γυναικών μπόρεσαν να σταθούν με αξιώσεις απέναντι στο αντίθετο φύλο: η Γκαμπριντασβίλι, η Τσιμπουρντανίτζε, φυσικά οι αδερφές Πόλγκαρ, άντε και δυο ή τρεις της νέας γενιάς. Ειδικά στην περίπτωση Πόλγκαρ, και ακόμα ειδικότερα στην Ιουδήθ, συναντάμε το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, αφού από πολύ τρυφερή ηλικία ο πατέρας τους τις έριξε στο σκάκι και άρα ακολούθησαν την ίδια πορεία (προπονήσεων, εμπειριών κτλ) με οποιονδήποτε άνδρα πρωταθλητή. Κι όμως δεν κατόρθωσαν να υπερβούν τα εσκαμμένα. Αλλά και σε χαμηλότερο επίπεδο να κοιτάξει κανείς, βλέπει να επαναλαμβάνεται το ίδιο σκηνικό. Το θηλυκό στοιχείο σε ρόλο κομπάρσου στη συντριπτική πλειοψηφία των διεθνών και εγχώριων όπεν. Γιατί άραγε; Τι είναι αυτό που μοιάζει να εμποδίζει τη γυναικεία φύση να κατακτήσει το σκακιστικό Όλυμπο; Είναι τελικά το σκάκι ένα ανδρικό άθλημα;

Στην τελευταία ερώτηση απαντά καταφατικά μια έρευνα που είδε το φως της δημοσιότητας το 1992 και μου έγινε γνωστή από το ενδιαφέρον ιστολόγιο του Τ. Δρεπανιώτη (www.greekchesspolitics.wordpress.com) και πολύ γέλασα.

Σε αυτήν λοιπόν εξετάζεται η επίδραση της ορμόνης τεστοστερόνης (Τ) στην «κατανομή στα επίπεδα ιεραρχίας». Για να μην μακρηγορώ, οι επιστήμονες της Αμερικανικής Κοινωνιολογικής Εταιρίας καταλήγουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, πως η ύπαρξη της Τ. σε υψηλά επίπεδα συμβάλει στην σκακιστική επιτυχία, αφού όσοι είχαν νικήσει σε ένα τουρνουά, την είχαν σηκωμένη (την Τ!). Άρα, λένε οι επιστήμονες, οι γυναίκες -που δεν έχουν Τ.- είναι μαζέτισσες (αυτό μάλλον θα το διορθώσει ο Σαραντάκος, εννοώ τη λέξη).

Έχει ήδη γίνει εμφανές, φαντάζομαι, το πόσο διαφωνώ. Σε ένα τουρνουά σκάκι είναι ευνόητο πως οι παίκτες που ετοιμάζονται να αρχίσουν μια παρτίδα έχουν κάποιο άγχος, ενώ αυτοί που έχουν κερδίσει, μια κάποια ευφορία. Και στις δύο περιπτώσεις μια ορμόνη πράγματι βάζει το χεράκι της. Αυτή όμως δεν είναι η τεστοστερόνη, μα η αδρεναλίνη (άντε και η σεροτονίνη). Το γεγονός ότι η αδρεναλίνη επηρεάζει και τα επίπεδα της Τ. στους άντρες, εξηγεί και το κλινικό αποτέλεσμα. Η τεστοστερόνη παράγεται από τα διάμεσα κύτταρα του Leydig, και τα μωρά βρίθουν από δαύτη. Άρα ο γιος μου έπρεπε να με κοπανάει ήδη (και να λείπουν τα κακεντρεχή σχόλια, του τύπου «γιατί; δεν το κάνει;»). Επιπρόσθετα, όσοι άνδρες έχουν αυξημένα επίπεδα Τ. θα έπρεπε να είναι σκακισταράδες, όπως για παράδειγμα οι φαλακροί, οι τριχωτοί, όσοι έχουν μπάσα φωνή, υψηλό αιματοκρίτη ή σκληρό δέρμα! Τέτοιες έρευνες, έχουν τουλάχιστον ένα ad hoc άγγιγμα, για να μην πάω παραπέρα και μιλήσω για ρατσισμό.

Θυμάμαι μια ακόμα έρευνα του 1995, από το Πανεπιστήμιο του Κλήβελαντ, που κατέληγε (με τη βοήθεια ενός δάσους ηλεκτροδίων) στο ότι οι γυναίκες χρησιμοποιούν καλύτερα τον αριστερό βρεγματικό λοβό του εγκεφάλου, ενώ οι άντρες τον δεξί αντίστοιχο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να υπερτερούν των ανδρών στις λεκτικές και στις χρωματικές δοκιμασίες, καθώς και στη μνήμη, ενώ υστερούσαν στη χωροαντιληπτική ικανότητα και τις μαθηματικές ασκήσεις. Ακόμα κι αν η ομάδα του Κλήβελαντ ήταν ακριβής (πράγμα για το οποίο δεν είμαι πεπεισμένος αφού το δείγμα ήταν μικρό και οι άνθρωποι τόσο μα τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους), αυτό στο σκακιστικό επίπεδο δεν αποδεικνύει και πολλά πράγματα αφού οι αρετές για έναν σκακιστή μοιράζονται ισόποσα.

Θα έχετε εικάζω συναπαντηθεί με τον δημοφιλή μύθο που λέει πως για να παίζεις καλό σκάκι, τότε ασφαλώς θα είσαι έξυπνος. Ελπίζω να προσπαθείτε να τον καταρρίψετε, αφού ξέρουμε καλά πως όποιος παίζει σκάκι (εκτός του ότι χάνει βλακωδώς το χρόνο του στο μπλιτς) δεν είναι απαραίτητα και οξύνους. Χρησιμοποιήθηκε εντούτοις κι αυτό το σαθρό επιχείρημα για να «αποδείξει» την αντρική νοητική υπεροχή. Αλί και τρισαλί! Ο εξυπνότερος άνθρωπος στον κόσμο είναι γυναίκα και λέγεται Μαίριλυν Σάβαντ (ή κάπως έτσι) και είναι διαφημίστρια στο επάγγελμα. Έχει IQ 217 (όταν ο Αϊνστάιν είχε κάπου 170 και ο «μέσος άνθρωπος» κάπου 100). Δεν ξέρω αν την έχει στο μεταξύ περάσει κανείς άνδρας, ούτε ξέρω αν έχει διεθνή αξιολόγηση στο σκάκι, ξέρω όμως πως δεν υπάρχουν χημικές ουσίες και βιολογικά εφαλτήρια πίσω από το σκάκι. Κάπου αλλού πρέπει να ψάξουμε για να εντοπίσουμε την αφύσικη απόκλιση στις σκακιστικές επιδόσεις ανδρών και γυναικών.

Μια παράμετρος που πρέπει να αξιολογηθεί σοβαρά έχει να κάνει με την αργοπορημένη είσοδο των γυναικών στο καθαρά αγωνιστικό σκάκι. Στα σκακιστικά καφενεία του Παρισιού το 18ο ή το 19ο αιώνα, ούτε που μπορούσε μια γυναίκα να διανοηθεί να παίξει σκάκι (και δεν έφταιγε αποκλειστικά ο καπνός).

Ακόμα και σ’ έναν γυναικείο χώρο, στο οτέλ παρτικιουλέρ της μαντάμ ντε Λαφαγέτ για παράδειγμα, οι άντρες ήταν συνήθως οι πρωταγωνιστές πάνω από την αλαβάστρινη σκακιέρα. Αυτό συνεχίστηκε για πολλές δεκαετίες και νομίζω πως η πραγματική αλλαγή άρχισε να παρατηρείται στην μετεπαναστατική Ρωσία, αφού για λόγους επιβεβαίωσης της πολιτικής ιδεολογίας, οι γυναίκες έπρεπε να έχουν ίσες ευκαιρίες με τον άντρα, ακόμα και στο σκάκι. Βέβαια, η κατάσταση σήμερα έχει βελτιωθεί, εντούτοις μόλις το 1% των 300 κορυφαίων σκακιστών είναι γυναίκες, και μόλις το 5%, ανάμεσα σε αυτούς που έχουν διεθνή τίτλο. Μην εθελοτυφλούμε. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στη βάση. Έχω την αίσθηση πως ο μακρόχρονος αυτός κοινωνικός αποκλεισμός στοίχισε στο γυναικείο σκάκι, όπως έγινε και σε άλλους τομείς, λόγου χάρη στην πολιτική ή τις επιστήμες. Κάτι που αλλάζει όλο και με πιο ταχείς ρυθμούς.

Αλλάζει, αλλά δεν έχει αλλάξει. Θυμάμαι περίπτωση πατέρα που αποτράβηξε τη δεκτική θυγατέρα του από τα μαθήματα σκάκι. Η αιτιολόγησή του ήταν αποστομωτική: «Και τι θα κάνει η κόρη μου; Θα παίζει τάβλι στα καφενεία;». Αμέλησα να του επισημάνω πως το μόνο τάβλι που είχε να φοβάται ήταν αυτό στο εσωτερικό του κρανίου του (πιθανότατα «φεύγα»). Το αγωνιστικό σκάκι απαιτεί για ένα κορίτσι το μοιραίο συγχρωτισμό με πολλά αγόρια, κάτι που φαίνεται να θορυβεί τους γονείς, ακόμα και σε πιο προοδευτικές κοινωνίες από τη δικιά μας. Πόσο μάλλον που το σκάκι σε χώρες όπως η Ελλάδα, δεν υπόσχεται στα κορίτσια καμιά επαγγελματική εξασφάλιση (ούτε καν έναν καλό γαμπρό!). Όπως και να ’χει, στην καλλιέργεια των βλασταριών, αυτό που μετράει περισσότερο είναι οι γονικές επιλογές. Πόσες φορές δεν έχετε ακούσει κάτι σαν κι αυτό: «ο Γιωργάκης πηγαίνει σκάκι και μπάσκετ και η Μαιρούλα μπαλέτο και αγγειοπλαστική»; Η –έστω και υποσυνείδητη- αναπαραγωγή τέτοιων στερεότυπων παίζει ασφαλώς το ρόλο της. Η μετέπειτα μητρότητα και οι ευθύνες της αναμφίβολα παίζουν τον δικό τους.

Νέο φως στο θέμα ρίχνει μια σχετικά πρόσφατη μελέτη (Μάρτης 2009) του τμήματος Πειραματικής Ψυχολογίας του πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Σ’ αυτή παρουσιάζεται μεταξύ άλλων η κλιμάκωση του ΕΛΟ των παιδιών από τα πρώτα τους σκακιστικά βήματα και καθώς ωριμάζουν. Αποδεικνύεται λοιπόν πως τα κορίτσια δεν υστερούν καθόλου των αγοριών, ούτε στη συμμετοχή, ούτε στην αγωνιστικότητα, ούτε εν τέλει στη συνολική πρόοδο στο άθλημα. Εισέρχονται, βελτιώνονται ή και αποχωρούν από το σκάκι, με τους ίδιους ρυθμούς που το κάνουν και τα αγόρια. Αυτό που μοιάζει ωστόσο κρίσιμη παράμετρος στην έρευνα, είναι το ποσοστό συμμετοχής των κοριτσιών. Όταν αυτό είναι χαμηλό, τα αποτελέσματα αρχίζουν να αποκλίνουν. Όταν όμως κυμαίνεται γύρω στο 50%, τότε οι στατιστικές καμπύλες της έρευνας επιβεβαιώνονται. Ξέρω πως δεν μπορεί να αποτελέσει αξιόπιστο δείγμα, μα θα το αναφέρω. Στο φετινό σχολικό πρωτάθλημα στο Μεγανήσι τα κορίτσια αποτελούσαν το 30% και κανένα τους δεν μπήκε στην εξάδα. Πέρσι το ποσοστό ήταν 42% και βρέθηκαν δύο κοπέλες στην τετράδα. Τυχαίο; Ίσως. Ίσως πάλι όχι.

Θα επιμείνω λίγο στην προηγούμενη έρευνα, γιατί θεωρώ το σημείο «ποσοστιαία συμμετοχή» το κλειδί της υπόθεσης. Γιατί άραγε οι Κινέζοι σάρωσαν τα μετάλλια στην τελευταία Ολυμπιάδα στο Πεκίνο; Όχι βέβαια μόνο και μόνο επειδή έπαιζαν εντός έδρας. Ούτε που μπορεί να πιστέψει κανείς πως έγιναν τόσο σύντομα κράτος αθλητών επειδή απέκτησαν τις κτιριακές υποδομές και τις προπονητικές προϋποθέσεις άλλων δυτικών κρατών, τη στιγμή που μεγάλα κομμάτια της χώρας μαστίζονται από την ανέχεια. Πιστεύω πως η εξήγηση έχει να κάνει με τη μαζικότητα. Εκατομμύρια αθλητές σημαίνει και εκατομμύρια ευκαιρίες για να αναδειχθούν πρωταθλητές. Κάτι ανάλογο έγινε σε μας μετά την έκρηξη της κατάκτησης του Ευρωμπάσκετ του 1987. Αυξήθηκε μαζικά η ενασχόληση με το άθλημα και σήμερα αυτό εξαργυρώνεται με διαρκείς διακρίσεις. Το ίδιο θαρρώ ισχύει και στο σκάκι της Ρωσίας. Υπό το ίδιο πρίσμα πρέπει να δει κανείς τη σχέση σκάκι και γυναικών. Η ελλιπής εκπροσώπηση του θηλυκού πληθυσμού είναι, κατά την ταπεινή μου άποψη, ο βασικότερος λόγος της υστέρησης στα αποτελέσματα. Για να το θέσω διαφορετικά, αν αύριο η FIDE έβγαζε φιρμάνι σε όλα τα τουρνουά να συμμετέχουν σε ίσο ποσοστό τα δύο φύλα (και το ίδιο ίσχυε φυσικά και στη βάση του αθλήματος), τότε δε νομίζω να απαιτούνταν περισσότερο από δέκα ή είκοσι χρόνια για να καμαρώσουμε την πρώτη Παγκόσμια Πρωταθλήτρια.

Μολονότι για κάποιους από μας είναι πολύ σημαντικό και για κάποιους ακόμα και βιοποριστικό, το σκάκι δεν παύει να είναι ένα παιχνίδι. Αυτό με κάνει να αναρωτιέμαι μήπως τελικά οι γυναίκες, που αποδεδειγμένα ωριμάζουν νωρίτερα (εκτός από μερικές που έχουν την ενοχλητική συνήθεια να μας βουλιάζουν τα καραβάκια στη μπανιέρα και να μας χαλάνε τα τραινάκια στο σαλόνι), απλά το σνομπάρουν. Πόσο πολύ θα ομόρφαιναν όμως τα τουρνουά αν κατακλυζόντουσαν από σκακίστριες! Πόσο περισσότερο ενδιαφέρον θα προσέλκυαν! Σίγουρα τόσο που θα προσπαθούσα να παίζω συχνότερα. Ίσως μάλιστα τότε να μην με πείραζε ακόμα και το να υποστώ κάποια ήττα από γυναίκα. Εννοείται την πρώτη μου…

Κυριακή 25 Οκτωβρίου 2009

ΒΙΒΛΙΟΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Κυκλοφόρησε το δεύτερο μυθιστόρημα του διαδικτυακού φίλου Νίκου Παργινού και μάλιστα έχει και παρουσίαση οσονούπω στην οποία ελπίζω να παρευρεθώ. Ας τα πει όμως καλύτερα ο ίδιος:

Λένε πως ο έρωτας δε φτιάχνεται με καλούπια, δεν έχει ετικέτες, είναι απλά η επικράτηση της καρδιάς επί της λογικής. Από την άλλη, όμως, όπως ο καιρός, έχει κι ο έρωτας γυρίσματα. Ή μήπως όχι;
Μια καθημερινή ερωτική ιστορία δοκιμάζεται στη διάρκεια του χρόνου. Ταυτόχρονα, στα μάτια των πρωταγωνιστών του βιβλίου ξεδιπλώνονται άλλες μικρές ερωτικές ιστορίες της διπλανής πόρτας, για να τους θυμίσουν ότι ο έρωτας είναι αυτός που κινεί τη ζωή μας.
Γιατί, όσο κι αν αλλάξανε οι εποχές, μικροί ή μεγάλοι έρωτες θα στολίζουν πάντα με συνθήματα τους τοίχους της διαδρομής μας.

Οι εκδόσεις "Σύγχρονοι Ορίζοντες" παρουσιάζουν το νέο βιβλίο του συγγραφέα Νίκου Παργινού
"ΜΕ ΤΟΝ ΕΡΩΤΑ ΠΕΡΝΑΕΙ Ο ΚΑΙΡΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΠΕΡΝΑΕΙ Ο ΕΡΩΤΑΣ"
το Σάββατο 31 Οκτωβρίου και ώρα 12:00 το μεσημέρι
στη Στοά του Βιβλίου,Πεσμαζόγλου 5, Αρσάκειο Μέγαρο στην Αθήνα.
Ομιλητές:H βιβλιοκριτικός κα Ελένη Γκίκα, και η δημοσιογράφος κα Ρίτσα Μασούρα. Αποσπάσματα από το βιβλίο θα διαβάσει ο ηθοποιός κ. Δημήτρης Παλαιοχωρίτης.
Φέτος το καλοκαίρι είχα τη χαρά να γνωρίσω το Γιώργο Βέη, τον ποιητή και συγγραφέα του "Ασία-Ασία" (Κρατικό Βραβείο Χρονικού 2000). Κοσμογυρισμένος ο ίδιος (είναι διπλωμάτης) δίνει στα γραπτά του αρώματα και χρώματα που θέλγουν και ξενίζουν. Το ίδιο κάνει και στον προφορικό του λόγο, την ίδια στιγμή που παραμένει απλός, φιλικός κι ευχάριστος. Για το νέο του ταξιδιωτικό που κυκλοφορεί, προτιμώ να μεταφέρω τα δικά του λόγια.
Από το Τόκιο στο Χαρτούμ, Γιώργος Βέης -Ταξιδιωτικό, εκδόσεις Κέδρος

Ένα μόνο χωρίο από το μυθιστόρημα Η γυναίκα της άμμου του Κόμπο Αμπέ με οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου. Αξίζει να το παραθέσω αυτούσιο: «Σε μια τυπική περιοχή υψηλής υγρασίας και θερμοκρασίας όπως η Ιαπωνία, όπου μάλιστα, μέσα στις θεομηνίες που γίνονται κάθε χρόνο, το ποσοστό αυτών που οφείλονται στο νερό είναι το ογδόντα εφτά τοις εκατό, αυτή εδώ η καταστροφή, που προκαλείται από την ιπτάμενη άμμο, δεν φτάνει ούτε καν στο ένα χιλιοστό του ενός τοις εκατό. Θα' ταν τόσο γελοίο όσο και το να έφτιαχναν ειδικούς νόμους σαν μέτρα για θεομηνίες από νερό στην έρημο της Σαχάρας!». Ηταν, θυμάμαι, ένα ανοιξιάτικο απόγευμα του 2007, στο Χαρτούμ, όπου υπηρετούσα από τον Ιανουάριο του 2005 ως πρέσβης. Τελείωνα τη διόρθωση μιας αναφοράς για την πολιτική κατάσταση που
επικρατούσε τότε στο αχανές, εντυπωσιακό από κάθε πλευρά Σουδάν. Το βιβλίο του Κόμπο Αμπέ είχε
ξεμείνει στο τραπέζι. Λάφυρο από παλαιότερες περιδιαβάσεις· το άνοιξα στην τύχη. Έτσι, για αλλαγή
κλίματος, για την απαραίτητη αντίστιξη.

Ξαναβρήκα γρήγορα τη σελίδα που συνδέει αναπάντεχα τους δύο τόσο διαφορετικούς από κάθε πλευρά τόπους. Είχα ήδη υπογραμμίσει εκείνες τις δύο γεωγραφικές κλείδες: Ιαπωνία - Σαχάρα. Οι δύο πόλοι στην ίδια σελίδα, ο σπινθήρας της κρίσιμης στιγμής. Κάτι στερεό μέσα μου σκίρτησε, θέλησε ξαφνικά να ξετυλιχτεί. Κάτι σαν την ποίηση, ας πούμε, ενός μυθιστορήματος, την οποία συνεπάγεται, σχεδόν μαθηματικά, το κάθε ταξίδι από το Τόκιο στο Χαρτούμ μέσω Γιαουντέ. Ενα παλίμψηστο τοπίων και εμπειριών απαιτούσε την εξονυχιστική του διερεύνηση. Ετσι άρχισα να γράφω. Από το λαβυρινθώδες Τόκιο, όπου κατά καιρούς βρέθηκα, στην πληθωρική Γιαουντέ και από κει στη λάβρα του Χαρτούμ η απόσταση είναι τεράστια, αλλά κάποια στιγμή σκέφτηκα ότι θα μπορούσε ενδεχομένως να χωρέσει σ' ένα μόνον ημερολόγιο βλεμμάτων. Αρκούσε, κατ' αρχήν, η κατάλληλη επεξεργασία, η ορθή επιλογή των θεματικών εστιών. Το υλικό ήταν όντως τεράστιο, φαινομενικά ανένταχτο και ατίθασο: απότομες εναλλαγές χωρών και ανθρώπων, πολύσημες εικόνες, απρόβλεπτες συναντήσεις, πρωτόγνωρα «πιστεύω», αλλεπάλληλα μυστήρια, μεταμορφώσεις ιδεολογημάτων, ανατροπές ηθών, προοπτικές λαβυρίνθων. Και βεβαίως οι συστάδες των δέντρων στις ιαπωνικές πόλεις που παραπέμπουν στην αρμονία τού ζεν, οι αριστοτεχνικοί κήποι-ραψωδία στη σκιά των επιβλητικών ουρανοξυστών του Τόκιο, η οργιαστική βλάστηση και η κάθιδρη γοητεία του Καμερούν, ο χορός των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων σ' ένα από τα παλαιότερα τζαμιά του Χαρτούμ, οι παράδοξες τελετουργίες στα εγκαίνια μιας γέφυρας στο κυανό σκέλος του Νείλου, ο μισοκατεστραμμένος ναός του Αμούν, στα ερείπια της πόλης Νάκα, και ό, τι αυτός προοιωνίζεται. Από μια άποψη, φρονώ ότι το βιβλίο μου είναι οδηγός αναδρομικών ηδονών.

Τρίτη πρόταση, ένα βιβλίο που έτυχε θερμής υποδοχής από κοινό και κριτικούς. Η συγγραφέας Αργυρώ Μάντογλου, δίχως να τη γνωρίζω προσωπικά, μου είναι ιδιαίτερα συμπαθής, ίσως και λόγω της αμεσότητας της γραφής της. Το "Όλα στο μηδέν", είναι ένα βιβλίο για να ποντάρει κανείς.

Όταν η Αυγή συναντά τον Σταύρο στο καζίνο, τα πάντα μοιάζουν πιθανά: η εύνοια της Τύχης, ο έρωτας, η έμπνευση. Ωστόσο, και οι δύο κρύβουν το αληθινό τους πρόσωπο και οι δύο έχουν μυστικά και διπλές ιδιότητες. Σε κάθε περιστροφή της ρουλέτας βιώνουν με ένταση όλα τους τα πάθη· κυνηγώντας τη μεγάλη Νίκη, θα ζήσουν μια σειρά από αποκαλυπτικές Ήττες· ποντάροντας και οι δύο στην πλέον ανυπόστατη πλευρά του άλλου, στην πλέον ακραία πιθανότητα, πειραματίζονται με την ίδια τους την ύπαρξη και τολμούν το πιο ριψοκίνδυνο στοίχημα...
Με φόντο τον φαντασμαγορικό κόσμο του καζίνου, τυχοδιώκτες, εκκεντρικοί, γυναίκες μόνες, ταξιδιώτες και λιποτάκτες, πρώην ευνοημένοι και νυν υποταγμένοι, άνθρωποι εθισμένοι στην ελπίδα, εξαγοράζουν τη λήθη και επενδύουν τις φαντασιώσεις τους σε σχέσεις υψηλού ρίσκου, προσδοκώντας το νεύμα της «άστατης θεάς». Στόχος, η παραμονή στο παιχνίδι. Ένα παιχνίδι, καθ' ομοίωση της ίδιας της ζωής.
Το "Όλα στο μηδέν", περιπέτεια ερωτική με εσωτερική και εξωτερική δράση, διερευνά την έλξη για τα τυχερά παιχνίδια, τη δύναμη της εξάρτησης, τη σχέση του τζόγου με το παράφορο πάθος και τη μυθοπλασία. Κυρίως, όμως, ανατέμνει ένα βασικό ανθρώπινο ένστικτο: την αρχέγονη σχέση μας με την Τύχη.
Η ανάγνωση δεν είναι όμως θέμα Τύχης. Γιατί ευτυχώς γράφονται ακόμα ωραία βιβλία, από ωραίους ανθρώπους.

Πέμπτη 22 Οκτωβρίου 2009

ΣΥΝΕΙΡΜΟΙ

-Η μετεκλογική περίοδος μου φέρνει στο νου εκείνες τις ξέγνοιαστες παιδικές μου μέρες. Τότε που, με ένα κοντό κομμάτι καλάμι, φυσούσαμε αέρα σε πλαστικά ποτηράκια με σαπουνόνερο και μετά κάναμε μπουρμπουλήθρες. Με πόση νοσταλγία θυμάμαι εκείνες τις γυαλιστερές πομφόλυγες να αιωρούνται στο κενό και να ιριδίζουν στο φως! Και πόση μελαγχολία έκρυβε εκείνο το σιγανό «πουφ!» που ακολουθούσε και τις έστελνε στην ανυπαρξία… Έτσι, σα σαπουνόφουσκες και οι προεκλογικές εξαγγελίες που έθρεψαν την ελπίδα στους ψηφοφόρους. Για σκεφτείτε. Μια ελπίδα κλεισμένη μέσα σε μια διάφανη φούσκα. Τώρα είμαστε στη φάση της αιώρησης.


-Και τώρα που είπα αιώρηση, όταν λείπει ο ΓΑΠ από τη χώρα θα έχουμε κυβερνήτη τον θαλάσσιο ελέφαντα Παγκάλ; Να μου το πείτε άμα είναι να μεταναστεύσω στην Αρκτική.

-Αφού είπα Αρκτική να το συνεχίσω. Το 2020 λέει, η Αρκτική θα αποτελεί τους θερινούς μήνες μια ωραία λίμνη, λόγω της υπερθέρμανσης. Μιλάμε για την πιο μεγάλη πισίνα ετούτου του κόσμου. Και την αρχή του Άλλου Κόσμου. Πάνε τα παγόβουνα που μαθαίναμε στο σχολείο, ξεχάστε τα. Η εκδίκηση του Ανθρώπου για τον «Τιτανικό» είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο.


-Και μιας και είπα κρύο, πάμε πάλι στα εγχώρια. Πόσο κοστίζει μια θεατρική παράσταση; 20 ευρώ; Πόσο κάνει το σινεμά; 7-8 ευρώ; Χωρίς το ποπ κορν εννοείται. Ε, λοιπόν για να ψηφίσεις για νέο πρόεδρο της ΝΔ αρκούν 2 ευρώ. Αναμφισβήτητα η πιο φτηνή διασκέδαση στις μέρες μας. Καθίστε να δείτε πόσα εισιτήρια θα κόψει.


-Είπα διασκέδαση και θυμήθηκα ένα ερώτημα. Έχω μπερδευτεί. Για τη χηρεύουσα θέση του Καραμανλή είναι υποψήφιος και ο Ζορό;



-Με το μαύρο και άραχλο της στολής του Ζορό, τι μου ήρθε στο μυαλό; Σε διψήφιο νούμερο κινείται λέει το έλλειμμα 12, 13, 14%... Αυτό δεν είναι έλλειμμα, περίσσευμα (απελπισίας) είναι. Αλλά έτσι είναι ο Έλληνας, καταναλώνει περισσότερα από όσα χρειάζεται. Λέγοντας «Έλληνας» βέβαια, εννοώ από Εκάλη και πάνω. Οι υπόλοιποι καταναλώνουμε τα ψιχία που πέφτουν από το τραπέζι. Και μας αρέσει, να δείτε. Τυπικοί Γραικοί.


-Με το Greeks, σκέφτηκα και το πώς υποδέχτηκαν οι φίλοι μας οι Ευρωπαίοι τον Υπουργό Εθν. Οικονομίας στο Λουξεμβούργο. Καλά, του κλώτσου και του μπάτσου μας έχουν. Καλέ, γιατί τόσο μίσος; Σα βρεγμένη γάτα επέστρεψε ο Υπουργός μας και με αυτιά κόκκινα από το τράβηγμα. Θα πρέπει μάλλον να τους είμαστε πολύ υπόχρεοι (κάμποσα δις σημαίνει αυτό) και μας έχουν γραμμένους εκεί που δεν πιάνει μελάνι. Πρέπει, λέει, για μια ακόμα φορά να τους προσκυνήσουμε, για να μη μας τιμωρήσουν σκληρά. Στο τέλος θα πιστέψω πως δεν είναι αυτοί εταίροι μας, αλλά εμείς εταίρες τους.


-Τώρα που είπα εταίρες, να δείτε, θυμήθηκα τους δημοσιογράφους. Ειδικά αυτοί του Mega, πρωινής και βραδινής ζώνης δεν έχουν πια ταμπού, τα κάνουν όλα και σε λογικές τιμές. Εντάξει, δε λέω, υπάλληλοι του ΠΑΣΟΚ είναι οι άνθρωποι, αλλά και η Μαυρέτα που έχω στο φαρμακείο άμα τύχει και κάνω καμιά μαλακία μου το επισημαίνει, δεν τα ρίχνει όλα σε κάποιον συνταξιούχο πρώην φαρμακοποιό.


-Λέγοντας «συνταξιούχος» θυμήθηκα το Γιώργο. Το κοινό του πρέπει να πάσχει από Αλτσχάιμερ, γιατί πως αλλιώς δικαιολογείται το εξής απίστευτο που συνάντησα στο διαδίκτυο;



Μα την αλήθεια, στην αρχή σκέφτηκα ότι ήταν στημένο από τον Κανάκη, αλλά πού! Εδώ βέβαια τα πράγματα είναι σοβαρά. Έχουν διαπραχθεί αδικήματα. Νομικός δεν είμαι, αλλά η διασπορά ψευδών ειδήσεων –μεταξύ άλλων- δε θα έπρεπε να τιμωρείται, ακόμα κι αν κανείς δεν ασχολείται με την προσβολή της νοημοσύνης και της αξιοπρέπειας; Αλλά στο ΕΡΣ, από τον έναν Αυτιά μπαίνουν κι από τον άλλο βγαίνουν.


-Αυτιά είπα; Τι άκουσαν τ’ αυτάκια μου; Νόμπελ Ειρήνης στον Ομπάμα και Νόμπελ Λογοτεχνίας στη Γερμανορουμάνα Μύλερ; Ρε σεις, μήπως τα μπέρδεψαν εκεί στην Σουηδική Ακαδημία και τα έδωσαν ανάποδα; Θα μου πείτε, τι σχέση έχει ένας Αμερικανός Πρόεδρος με τη λογοτεχνία; Σωστά, αλλά και με την Ειρήνη πάλι τί σχέση έχει;


Αυτά τα ισόβια μέλη της Ακαδημίας είναι για ισόβια με τέτοιες απονομές. Τέρμα και τελείωσε, η νόσος του 21ου αιώνα είναι το Αλτσχάιμερ.


-Και αφού μίλησα για τη Μύλερ, η οποία βραβεύτηκε γιατί περιγράφει μελανά (όπως ήταν εξάλλου) την περίοδο Τσαουσέσκου, να πω ότι έχουν δοθεί και πολύ σωστά βραβεία.


Ποιος θα ήξερε τον Κέρτες ή τον Σεφέρη αλλιώς; Αλλά όταν έχεις ως υποψήφιους τον Ροθ ή τον Οζ, μάλλον πρέπει να παραμερίζεις τις πολιτικές σκοπιμότητες. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Τη βράβευση του Τσώρτσιλ; Το ανεκδιήγητο νόμπελ (έτσι, με μικρό) στον Γκάο Ξινγιάνγκ (αλήθεια, πού χάθηκε αυτή η ψυχή;), μόνο και μόνο γιατί τα έβαλε με την κινεζική κυβέρνηση και την κοπάνησε στο Παρίσι; Σας λέω, πήρα να διαβάσω το «Βουνό της Ψυχής» και στη σελίδα 100 είχα αμετάκλητα χαθεί μέσα σε ελώδεις ορυζώνες και με είχε πάρει ο ύπνος σε άθλια καταλύματα της κινεζικής επαρχίας, αναζητώντας μια γκόμενα χωρίς πρόσωπο (λες κι αν είχε πρόσωπο θα την αναγνώριζα ανάμεσα στις άλλες κινέζες του μόχθου). Ευτυχώς που τα γιγάντια πάντα είναι πάντα χορτοφάγα, αλλιώς θα με είχαν καταβροχθίσει. Ή να πω για το θάψιμο του Φουέντες που ήταν δυο σκάλες πάνω από τον Οκτάβιο Παζ, αλλά όχι και τόσο politically correct σκάλες; Ή για τον Φο; Ή για την Γιέλινεκ; Ή για το ότι δεν το πήρε ποτέ ο Καζαντζάκης (τη χρονιά που ήταν υποψήφιος με τον Σικελιανό το πήρε νομίζω ο Χιμένεθ) και ο Μπόρχες, για παράδειγμα; Δηλαδή ο Λε Κλεζιό είναι σύμφωνα με την Ακαδημία εφάμιλλος συγγραφέας με τον Καμύ, τον Μαν, τον Έσσε ή τον Μάρκες; Σα να λέμε, ο Μπατσινίλας συμπαίκτης του Εουσέμπιο και του Πλατινί ένα πράμα. Να δείτε που όταν θα είμαι υποψήφιος θα το δώσουν σε κανέναν άλλο.

-Κι εφόσον φτάσαμε και στα εν οίκω, να μην ξεχνιόμαστε:

"ΝΑ ΤΑ ΕΚΑΤΟΣΤΗΣΕΙΣ ΜΑΜΑ ΜΑΣ!"

Πέμπτη 15 Οκτωβρίου 2009

ΤΣΙΡΙΤΣΑΝΤΣΟΥΛΕΣ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ ΔΡΟΜΟΥ

Οι Τσιριτσάντσουλες παρουσιάζουν τον "Κύκλωπα" του Ευριπίδη στο 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου Δρόμου


Από την Παρασκευή 16 Οκτωβρίου εώς και την Τρίτη 20 Οκτωβρίου στους Δρόμους της Αθήνας θα διεξαχθεί το 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου Δρόμου με πολλές συμμετοχές από ομάδες της Ελλάδας και ομάδες από το εξωτερικό. Περιδιαβαίνοντας στο Θησείο, στο Μοναστηράκι, την Κλαυθμώνος και τη Διονυσίου Αεροπαγίτου θα μπορείτε να απολαύσετε σπουδαίες παραστάσεις και θεάματα έξω από τον συμβατικό χώρο της θεατρικής αίθουσας. Οι καλλιτέχνες του δρόμου αποτελούν μια ιδιαίτερη φωνή στα πολιτιστικά δρώμενα, καθώς προσπαθούν να μετατρέψουν τον δημόσιο καθημερινό χώρο, σε χώρο έκφρασης και άμεσης επικοινωνίας με τους κατοίκους, τους περαστικούς και εν γένει τους πολίτες που ζουν και ζωντανεύουν την πόλη και το αστικό περιβάλλον. Δίνουν όλη τους την ενέργεια προκειμένου να τραβήξουν και να διατηρήσουν την προσοχή των προσωρινών θεατών τους, οι οποίοι δεν δεσμεύονται να τους παρακολουθήσουν ως το τέλος. Η ανταμοιβή τους δεν είναι προκαθορισμένη και προπληρωμένη αλλά αφήνεται στην ευχέρεια των θεατών να τους ανταμείψουν ανάλογα με την κρίση τους και τη δυνατότητά τους.

Ο Κύκλωπας, του Ευριπίδη, είναι το μόνο Σατυρικό Δράμα από την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, που σώζεται ολόκληρο. Αποτελεί την πρώτη παράσταση που δημιουργήσαμε με τις Τσιριτσάντσουλες προκειμένου να την παρουσιάσουμε στους δρόμους και τις πλατείες, σε πόλεις και χωριά. Η πρώτη της παρουσίαση έγινε το 2002 στον πεζόδρομο της Διονυσίου Αεροπαγίτου και έκτοτε έχουμε περιοδεύσει σε πολλά μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μετά από αρκετές παραστάσεις κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού κλείνουμε τη φετινή μας περιπλάνηση με τρεις παραστάσεις στην Αθήνα.

Σάββατο 17 Οκτωβρίου, 18:00 Πλατεία Μοναστηρακίου
Κυριακή 18 Οκτωβρίου, 17:00 Πλατεία Μοναστηρακίου
Δευτέρα 19 Οκτωβρίου, 19:00 Πλατεία Μοναστηρακίου

Η σκηνοθεσία της παράστασης είναι του Μαρίνου Μουζάκη ενώ η επιμέλεια της μουσικής που παίζεται με φυσικά όργανα είναι του Στέφανου Φίλου. Μαζί με αυτούς στους ρόλους και στον χορό των Σατύρων εναλάσσονται οι Κωνσταντίνος Πουλής και Ελισσαίος Βλάχος.

Μπορείτε να κατεβάσετε το, πολύ ενδιαφέρον, πλήρες πρόγραμμα του 1ου Διεθνούς Φεστιβάλ Θεάτρου Δρόμου από το επίσημο σάιτ του Φεστιβάλ http://www.istfest.gr

Κυριακή 11 Οκτωβρίου 2009

ΜΕΓΑΝΗΣΙ: ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ (μέρος 2ο)

Την πιο έντονη μεγανησιώτικη παρουσία στην Επαναστατική περίοδο ενσαρκώνει ο οπλαρχηγός Δήμος Τσέλιος, γνωστός αργότερα και ως Γέρο- Δήμος. Το πραγματικό του όνομα ήταν Δήμος Φερεντίνος, όπως αποκαλύπτει ο ίδιος στα αποσπασματικά, διασωθέντα της πυρκαγιάς, απομνημονεύματά του στον Τερτσέτη :

«Εγεννήθηκα εγώ εις το Μεγανήσι της Αγίας Μαύρας. Ένας Μεταξάς ήλθε και το κατοίκησε. Εκεί εκατοίκησαν οι παππούληδές μας, τέσσερα αδέρφια Φερεντιναίοι» [44].

Γεννημένος το 1785 σε μικρή ηλικία χάνει και τους δύο γονείς του από ατυχήματα και μπαίνει ψυχοπαίδι σε Αγιομαυρίτικο σπίτι. Επιστρέφει στο νησί έφηβος πια και αποφασισμένος να μπαρκάρει στα εμπορικά πλοία της εποχής. Μάλιστα ο αδερφός του ήταν κάτοχος ενός εξ αυτών. Στην πορεία όμως κάποιος κλεφταρματολός, ονόματι Ζαφείρης τον ξεσηκώνει και τον συμπαρασύρει να συμμετάσχει στον Αγώνα. Αυτό έγινε το 1804. Ένα χρόνο μετά συναντά τον Κατσαντώνη και λίγο αργότερα τον Καραϊσκάκη :

«Ξακολουθάαμεν την κλεψιά τότε, διάφορους πολέμους. Ερχόντανε και μεγαλώναμε. Εξακολουθάγαμε. Εμεγάλωσε οΑντώνης, έτρεμε η Τουρκιά. Στα 1805 ήλθε και ο Καραϊσκάκης»[45].

Ο Δήμος Τσέλιος συνεχίζει με συνέπεια τη δράση του ως Κλέφτης και ανέρχεται στην ιεραρχία ενώ αποκτά στενή φιλική σχέση με τον Καραϊσκάκη:

«Έφυγε ο Καραϊσκάκης από το Πρεμέτι από τη φυλακή. Από τόπον εις τόπον ήλθε εις τα Άγραφα. Εγίνηκε και αυτός πρώτη σκάλα, καθώς ήμον και εγώ(…)Τότε με τον Καραϊσκάκη απόκτησα πιστή αγάπη. Από τότε. Εσκοτώσαμε τον Λιάζακα τον Βελιγκέκα. Εμείς είμεθα σαράντα, εκείνοι χίλιοι»[46].

Σ’ όλη την περίοδο μέχρι την Επανάσταση δε μένει μακριά από το Μεγανήσι. Παρ’ ότι έχει ήδη παντρευτεί (τελικά απέκτησε έξι παιδιά), επισκέπτεται το νησί συνήθως με άλλους οπλαρχηγούς:

«Τον χειμώνα εκαθήμεθα εις ένα λιτρουβιό εις το Μεγανήσι με τον Καραϊσκάκη και Οδυσσέα. Ο Καραϊσκάκης μου είπε δια την Εταιρείαν, ότι θα γίνει την άνοιξιν. Η φαμελιά μου ήτον εις το Μεγανήσι. Εβγήκα έξω. Εβγήκαμεν έξω»[47]

Το Μεγανήσι παραμένει για τον Τσέλιο το «μέσα», ο τόπος γαλήνης και ανάπαυλας από τον ορυμαγδό της μάχης, ο τόπος που θάλπει τη φαμελιά του. Με την έκρηξη της Επανάστασης αρχίζει να διαφαίνεται όχι μόνο η στρατηγική δεινότητά του και η ανδρεία του, μα και η απεριόριστη εκτίμηση που έτρεφαν οι άλλοι γι’ αυτόν.

«Εξορμούν οι Λευκάδιοι υπό τον Δήμον Τσέλιον εις την Ήπειρον και καταδιώκουν τους Τούρκους καταφύγοντας εις Βάλτον και Ξηρόμερον»[48]

αναφέρει ο ιστορικός Κ. Μαχαιράς και αλλού γράφεται:

«Ο αντιστράτηγος Δημοτζέλιος έδειξε και τώρα την ανδρεία και αξιότητά του, και δεν αμφιβάλλομεν ότι θέλομεν έχει πάντοτε αιτίαν να εγκωμιάζομεν έναν τόσον γενναίον και ταύτω τόσον μετριόφρωνα πολεμιστήν»[49].

Από το 1821 έως το 1829 ο οπλαρχηγός συμμετέχει σε δώδεκα εκστρατείες, δώδεκα πολιορκίες και τριάντα εννέα μάχες με σημαντικότερες αυτές της Βόνιτσας, του Μύτικα και του Λεσινίου, το οποίο και οχύρωσε μετατρέποντάς το σε απόρθητο φρούριο μέχρι την απελευθέρωση. Συμμετείχε και στις δύο πολιορκίες του Μεσολογγίου, από το οποίο εξήλθε λόγω ασθένειας, χωρίς όμως να πάψει να μάχεται έξωθεν[50]. Η σημαντικότερη ίσως τιμή του αποδόθηκε λεκτικά μετά τη μάχη της Αράχωβας, από το στόμα του ίδιου του Καραϊσκάκη:

«Ήτον απαραδειγμάτιστος και η δραστηριότης του στρατηγού Δήμου Τζέλιου, όστις έπιασε τον σημαντικότατον ζωντανόν, εφόνευσε περίπου 15 μόνος του, και επειδή ο σκοτωμός των εχθρών είναι πολυάριθμος, αγνοώ, ίσως εφόνευσε και περισσότερους. Τούτο μόνον σας λέγω ότι εις κάθε εποχήν δείχνει μεγάλη γενναιότητα»[51].

Μετά την απελευθέρωση και την έλευση του Όθωνα βρίσκουμε το 1836 το Δήμο Τσέλιο να πρωτοστατεί σε κίνημα με αιτήματα την εκδίωξη των Βαυαρών που λυμαίνονταν το δημόσιο βίο και την κατάρτιση Συντάγματος. Το κίνημα αποτυγχάνει και ο ίδιος αυτοεξορίζεται στα πάτρια εδάφη εξαθλιωμένος οικονομικά και καταπτοημένος ηθικά. Αναφέρει σχετικά ο Τερτσέτης:

«Προχθές είδα εις το δρόμον των Αθηνών με πενιχρά φορέματα, πολύ πλέον πενιχρά, βυθισμένον εις την λύπην, ομοίαζε η όψη του προσώπου του. Είδα τον οπλαρχηγό Δημοτσέλιο (…)ούτε γράμματα προσκυνημένων, τα οποία εδιάβασα, ούτε φόβος και δώρα εχθρού τον έπεισαν να προδώσει τη σημαία, την οποίαν μάλιστα εζώσθη ως σινδόνι θανάτου. Ταλαίπωρη Ελλάς. Τα αληθινά σου τέκναθρέφονται με τα δάκρυα των, παραλογούν ή παραμιλούν εις τους δρόμους»[52].

Ο Τσέλιος πεθαίνει το 1854 στο Αγρίνιο. Οι βαθμοί που του είχαν αφαιρεθεί του επεστράφησαν το 1843, ενώ τα οστά του μεταφέρθηκαν στο Μεσολόγγι το 1901 και αργότερα στον Κήπο των Ηρώων. Ο ανδριάντας του στήθηκε στο Μεγανήσι να ατενίζει τα μέρη που απελευθέρωσε μόλις το 2006…

Μέχρι την Ένωση της Επτανήσου με την υπόλοιπη Ελλάδα στα 1864 στο Μεγανήσι επικρατεί το πατροπαράδοτο φεουδαλικό σχήμα, όπου κάποιες αρχοντικές οικογένειες κατέχουν τις περισσότερες εκτάσεις καθώς και τα παραγωγικά μέσα (ανεμόμυλους, ελαιοτριβεία, καΐκια κ.τ.λ.), όπως η οικογένεια του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη.

Δικός της ήταν ο ένας από τους έξι ανεμόμυλους που δεσπόζει σήμερα πάνω από το Κατωμέρι και ονομάζεται «Παλιόμυλος»[53], καθώς και πολλά κτήματα που , όπως συνηθιζόταν, υπενοικιάζονταν. Ο ίδιος ο ποιητής ερχόταν συχνά στο νησί και μάλιστα είχε Μεγανησιώτες στη δούλεψή του. Αναφέρεται ότι η πρώτη φράση του διθυράμβου για τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’, προέρχεται από χείλη Μεγανησιώτη ψαρά[54].

Στο Μεγανήσι υφίσταται Δήμος από το 1829 και αναγνωρίζεται επισήμως μετά την Ένωση με βασιλικό διάταγμα του 1866. Έχει δύο χωριά (Βαθύ, Σπαρτοχώρι) και περιλαμβάνει τα νησιά Σκορπιό, Μαδουρή, Χελώνι, Κυθρό, Θηλειά, Άγιο Νικόλαο, Σπάρτη και Πεταλά[55]. Ο Δήμος καταργείται το 1912 και επιστρέφουμε σε δύο κοινότητες : «Βαθέος» (Βαθύ και Κατωμέρι) και «Σπαρτοχωρίου».

Η οικονομία στηρίζεται στην εγχώρια παραγωγή λαδιού, λιναριού, κρασιού, κριθαριού, σιταριού, ενώ η αλιεία και το εμπόριο ανέρχονται σταδιακά. Αναφέρεται ειδικότερα και το εμπόριο πέτρας η οποία χρησιμοποιείται για το χτίσιμο των Λευκαδίτικων αρχοντικών[56]. Η θρησκεία εξακολουθεί να έχει βαρύνουσα σημασία στις ζωές των κατοίκων αφού στις αρχές του αιώνα μια επιδημία ευλογιάς οδήγησε τους πιστούς στο να μεταφέρουν τη σεπτή Κάρα του Αγίου Βησσαρίωνος (1489-1541) από την Πύλη Τρικάλων για δεήσεις στο Μεγανήσι. Έκτοτε θεωρείται πολιούχος του νησιού και το 1910 οικοδομήθηκε η ομώνυμη εκκλησία[57]. Η πολιτιστική δράση είναι επίσης παρούσα αφού από το 1880 παιζόταν στο Κατωμέρι ο «Ερωτόκριτος» του Κορνάρου και αργότερα άλλες δημώδεις θεατρικές παραστάσεις όπως η «Γκόλφω» και η «Σκλάβα» του Περεσιάδη[58]. Αυτό από μόνο του μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το βιοτικό επίπεδο είναι αισθητά βελτιωμένο σε σχέση με την υπόλοιπη Λευκάδα, πράγμα που υποδεικνύει και ο πληθυσμός του νησιού: Το 1920, 1644. Το 1928, 1650, ενώ το 1940, 2054, τη στιγμή που άλλα χωριά της Λευκάδας μετά βίας ξεπερνούσαν τις τριακόσιες ψυχές. Επιπρόσθετα το Μεγανήσι εμφανίζει το υψηλότερο ποσοστό αποφοίτων Γυμνασίου, μεγαλύτερο κι από την πρωτεύουσα Λευκάδα![59]

Η στασιμότητα του πληθυσμού στη διάρκεια του Μεσοπολέμου έχει να κάνει με τη μετανάστευση, φαινόμενο που θα ενταθεί μεταπολεμικά. Υπολογίζεται ότι κατά την πρώτη μόνο δεκαετία του 20ου αιώνα μεταναστεύουν 210 άνθρωποι (κατά κύριο λόγο άντρες) από το Μεγανήσι για την Αμερική ή τη Ν. Αφρική, δηλαδή το 1/8 του πληθυσμού![60]

Στην ιστορική καμπή που θα χαράξει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος το νησί δε μένει αλώβητο. Στην αρχική επιστράτευση σαράντα περίπου Μεγανησιώτες ξεκινούν σα σε πανηγύρι για το μέτωπο της Αλβανίας[61]. Τελικά δεν αναφέρεται η συμμετοχή κανενός στις εχθροπραξίες. Εντούτοις το Μεγανήσι δε μένει ασυγκίνητο και παρά τη νομισματική κρίση και την επίταξη των καϊκιών του, στέλνει ρουχισμό στους εμπόλεμους.

Συχνά συγχέεται η ονομασία της σπηλιάς του «Παπά» με αυτή του υποβρυχίου «Παπανικολής». Η αλήθεια είναι ότι η φυσική σπηλιά πήρε το όνομά της όχι επειδή διετέλεσε ορμητήριο ή κρησφύγετο του περιλάλητου υποβρυχίου, μα επειδή αποτέλεσε κρυψώνα για τους μεσαιωνικούς πιστούς και τον ιερέα τους από τις πειρατικές επιδρομές. Έχει αναφερθεί ωστόσο η δράση άλλων υποβρυχίων στα χωρικά ύδατα του Μεγανησίου καθώς και ο τορπιλισμός ιταλικού ανιχνευτικού το 1942[62]. Το Πάσχα του 1941 καταφεύγει στο Μεγανήσι κλιμάκιο υψηλόβαθμων στρατιωτικών του Σερβικού Επιτελείου, με επικεφαλής το Στρατάρχη Σίμοβιτς[63]. Εικάζεται ότι ανάμεσά τους βρισκόταν ο μετέπειτα στρατάρχης «Τίτο», που το ίδιο διάστημα διαφεύγει μέσω Ιονίου για τη Μέση Ανατολή.

Η έλευση των Ιταλών φασιστών την ίδια χρονιά αλλάζει τη ζωή των κατοίκων. Η ιταλική δύναμη αριθμεί μόλις είκοσι άτομα, μα εφαρμόζουν σκαιές μεθόδους, όπως την απαγόρευση της κυκλοφορίας και τη συσκότιση, ενώ δε διστάζουν να σέρνουν στις φυλακές ή να ξυλοκοπούν τους αντιφρονούντες. Δε λείπουν αυτή την εποχή και φαινόμενα μαυραγοριτισμού, αν και σε μικρό ποσοστό. Διατηρείται ακόμα μια υποτυπώδης εμπορική γέφυρα με τη Στερεά Ελλάδα, είτε παρανόμως, είτε με την ανοχή των δωροδοκημένων καραμπινιέρων και μελών της «Φινάντσα».

Την ίδια περίοδο (αρχές του ’42) αρχίζει να οργανώνεται η Αντίσταση με τη γνωστή τριαδική μέθοδο. Στην ουσία το Μεγανήσι αποτελεί αντιστασιακό κρίκο μεταξύ Λευκάδας και Ξηρομέρου. Στα αρχεία του ΕΑΜ του Μάη του ’43 το Μεγανήσι αναφέρεται ως «5η τομεακή». Το 1943 επίσης ιδρύεται η ΕΠΟΝ Μεγανησίου που αναλαμβάνει δράση κοινωνική (συσσίτια) και πολιτιστική (ανεβάζει το «Φωτεινό»). Μάλιστα είναι η πρώτη φορά που σε χωριό της Λευκάδας ανεβαίνουν γυναίκες στη σκηνή, το 1944[64]. Συχνά πυκνά το νησί δέχεται εκφοβιστικούς βομβαρδισμούς, και μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το καταλαμβάνουν οι Γερμανοί, τέσσερις ένοπλοι όλοι κι όλοι. Η Αντίσταση φουντώνει και αρκετοί Μεγανησιώτες συμμετέχουν σε ένοπλη δράση, όπως ο σαμποτέρ Βαρνακιώτης, στην Αιτωλία. Τελικά το νησί πληρώνει το δικό του φόρο αίματος στην Ελευθερία καθώς δύο απ’ τους αντιστασιακούς συλλαμβάνονται στη Νικιάνα και μεταφέρονται στο Αγρίνιο όπου και εκτελούνται δια απαγχονισμού στις 27-7-1944. Ήταν ο Δημήτρης Μαρούλης και ο Νίκος Αμάραντος…[65]

Κατά την περίοδο του εμφυλίου βρίσκουμε εξόριστους Μεγανησιώτες στο κολαστήριο της Μακρονήσου από το 1947- 50[66].

Η Μεγανησιώτικη οικονομία προσπαθεί να ορθοποδήσει στηριζόμενη στην ελαιοπαραγωγή, την οικιακή κτηνοτροφία και την αλιεία. Σταδιακά όμως στρέφεται στη ναυτιλία και τη μετανάστευση. Η συγκοινωνία γίνεται με καΐκια και η μεταφορά στον Πειραιά με το περιλάλητο «Γλάρος».

Ο Ροντογιάννης χαρακτηρίζει τους Μεγανησιώτες «εφοπλιστές» και «θαρραλέους πλοιοκτήτες»[67]. Το Μεγανήσι δίνει τότε «κάποια εντύπωση ευμάρειας, σε αντίθεση με τη βαθιά εντύπωση ανέχειας που προκαλούν όλα σχεδόν τα χωριά της ορεινής Λευκάδας»[68]. Πράγματι, αναφέρεται η ύπαρξη 22 εμποροκάικων με ευρύ πεδίο δράσης[69]. Ταυτόχρονα επέρχεται και μια στροφή προς τη μόρφωση και την επιστημονική κατάρτιση, που τελικά θα αναδείξει τη νέα δυναμική μεταπολεμική γενιά, το άλλο πρόσωπο του νησιού.

Παρ’ όλα αυτά ο πληθυσμός ξεκινά μια μειωτική τροχιά που εξηγείται για μια ακόμα φορά από το νέο μεγάλο μεταναστευτικό κύμα προς την Αυστραλία (κυρίως) και την Αμερική. Ο καταστροφικός σεισμός της Κεφαλονιάς του ’53 αφήνει ανεπηρέαστο το Μεγανήσι, όπως και άλλοι μεγάλοι σεισμοί στη συνέχεια, πιθανότατα λόγω της γεωλογικής του

–σπηλαιώδους- υποδομής. Στη δεκαετία του εξήντα ανθεί ένα νέο είδος παραεμπορίου, αυτό των λαθραίων τσιγάρων, που προσπορίζει κινδύνους αλλά και παχυλά εισοδήματα στους ενασχολούμενους. Φυσικά, στην περίοδο της Χούντας βρίσκουμε στους κλωβούς της Γυάρου και Μεγανησιώτη εκπρόσωπο, το Λάμπρο Δάγλα[70].

Με τη Μεταπολίτευση αρχίζει ουσιαστικά ν’ αλλάζει πρόσωπο το νησί κυρίως τεχνολογικά, παρ’ ότι ο πληθυσμός διατηρεί τις ελλειπτικές του τάσεις, λόγω της εσωτερικής αυτή τη φορά μετανάστευσης προς Πάτρα και Αθήνα. Έτσι το Νοέμβρη του 1974 το Μεγανήσι ηλεκτροδοτείται για πρώτη φορά και αποκτά τηλεφωνική σύνδεση δύο χρόνια αργότερα. Η υδροδότηση ωστόσο εξακολουθεί να παραμένει δυσχερής και να γίνεται από πηγάδια ή ακόμα κι από υδροφόρα πλοία, ενώ σχεδόν κάθε σπιτικό διαθέτει ιδιωτική στέρνα. Στα 1977 και μέχρι το 1980 το νησί γίνεται αντικείμενο ανθρωπολογικής μελέτης, από τον τότε Λέκτορα και νυν καθηγητή του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης Roger Just. Το βιβλίο του «A Greek Island Cosmos» αποτελεί μια γλαφυρή αποτύπωση της Μεγανησιώτικης κοινωνίας πριν την έλευση του τουρισμού.

Το 1980 ιδρύεται για πρώτη φορά Γυμνάσιο στο Μεγανήσι και αποτελεί έναν σημαντικό μοχλό αναζωογόνησης της πνευματικής και κοινωνικής ζωής. Σε συνδυασμό με την ίδρυση του Συλλόγου Απανταχού Μεγανησιωτών «Ο Μέντης» (ήδη από το 1976), που δραστηριοποιείται κυρίως στην Αθήνα, το Μεγανήσι δείχνει να διαρρηγνύει το κουκούλι της πολιτιστικής του εσωστρέφειας.

Η δεκαετία του ’80 λοιπόν αποτελεί το μεταίχμιο που γεφυρώνει το μεταπολεμικό Μεγανήσι μ’ αυτό της νεωτερικότητας. Η ελαιοπαραγωγή μειώνεται σταδιακά και τα οικονομικά σκήπτρα περιέρχονται στο ναυτιλιακό συνάλλαγμα[71]. Ο τουρισμός από ευκαιριακός που ήταν αποκτά μια κάποια οργάνωση. Το 1984 μπαίνει σε λειτουργία το πρώτο μεγανησιώτικο οχηματαγωγό σκάφος, για να κατασκευαστούν τρία ακόμα στη συνέχεια εκσυγχρονίζοντας τις μεταφορές. Το 1985 το νερό της Βαυκερής φτάνει στο νησί επιλύνοντας το μόνιμο πρόβλημα της λειψυδρίας. Στο τέλος της παραγωγικής αυτής δεκαετίας οι κοινότητες προσχωρούν σε εθελούσια συνένωση και συναποτελούν μετά από ογδόντα χρόνια ξανά το Δήμο Μεγανησίου (1990). Το 1993 το Μεγανήσι γνωρίζει την τιμή της εκπροσώπησης για πρώτη φορά στο Εθνικό Κοινοβούλιο, στο πρόσωπο του Πάνου Πάλμου. Από το 2002 προστίθενται και Λυκειακές τάξεις σ’ αυτές του Γυμνασίου. Η σταδιακή απαξίωση της ναυτιλίας στρέφει την οικονομική δραστηριότητα στο τουριστικό προϊόν με όλες τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που αυτό συνεπάγεται.

Η οικοδομική δραστηριότητα γιγαντώνεται και μη Μεγανησιώτες γίνονται κύριοι μεγάλων εκτάσεων γης, ενώ υψώνονται αδιάκοπα ξενοδοχεία και τουριστικά καταλύματα. Στην απογραφή του 2001, οι μόνιμοι κάτοικοι του νησιού ανέρχονται στους 1092 με εμφανώς αυξανόμενες τάσεις ως αιτιατού της εκρηκτικής ανάπτυξης.

Τι βαρύτητα έχει η νέα πολυγλωσσική ταυτότητα του νησιού σε σχέση με το φυσικό του κάλλος; Τι είδους συνύπαρξη είναι αυτή των παιδιών που παίζουν ανέμελα στο δρόμο και των απειράριθμων αυτοκινήτων; Των μοντέρνων καταστημάτων και των γιαγιάδων με την παραδοσιακή φορεσιά άθιχτη, σα δεύτερο δέρμα; Του μπετόν αρμέ και των φρεσκοασβεστωμένων αυλών με τις γλάστρες το βασιλικό; Είναι το Μεγανήσι του σήμερα ο τόπος των αντιθέσεων; Αναζητεί ακόμα, μετά από τόσους αιώνες, την ταυτότητα και τα χνάρια του ή μήπως βαυκαλίζεται στην κούνια της χαμένης του αθωότητας; Θα είναι για πάντα «ένα καταπράσινο κοράλλι ριγμένο στην ποδιά του Ιονίου»; Ο χρόνος θα δείξει.

Κι αν ξαναγυρίσουμε στο ερώτημα που ξεκίνησε το ταξίδι μας στο χρόνο «Ποιος είσαι κι από που; Που βρίσκονται ο τόπος κι οι γονείς σου;», τότε για τους Μεγανησιώτες τους πολυταξιδεμένους και άρα κατά βάθος νοσταλγικούς και αιώνια ερωτευμένους με το νησί τους, αξίζουν τα λόγια του Γέρο Δήμου, όχι μόνο σαν απόηχος ιστορικός, μα κυρίως σαν αποτύπωμα της συλλογικής τους ψυχής:

«Ήτον το σπίτι μας στο Μεγανήσι (…) ωραίο νησί, σαν να’ ναι στην Παράδεισο»[72]


[44] Γεώργιος Τερτσέτης, Αυτογραφικά Απομνημονευματα του Δήμου Τσέλιου, ό.π., σελ 20

[45] ό.π., σελ. 21.

[46] ό.π., σελ. 21

[47] ό.π., σελ. 21

[48] Κ. Μαχαιρά, Λευκάς 1700-1864,ΑΘΗΝΑ 1956, σελ. 101.

[49] Περιοδικό Ελληνικά Χρονικά, τομ. Β’, II, 7-2-1925.

[50] Κώστας Πάλμος, ΔΗΜΟΤΣΕΛΙΟΣ, ΠΕΙΡΑΙΑΣ 1997,σελ. 12-13

[51] Κώστας Πάλμος, ό.π. σελ, 14

[52] Κώστας Πάλμος, ό.π., σελ. 22

[53] Κώστας Πάλμος, Μεγανησιώτικα, ό.π.., σελ. 89

[54] Κώστας Πάλμος, ό.π., σελ. 45

[55] Ι. Ροντογιάννης, ό.π., τομ. Β’, σελ. 627

[56] Βλ. και Roger Just, A Greek Island Cosmos, SAR PRESS, James Currey, OXFORD 2000, σελ. 57

[57] Κώστας Πάλμος, ό.π., σελ. 35.

[58] Σπύρος Βρεττός, Οι λαϊκοί ποιητές της Λευκάδας (1900-1985) ως κοινωνικό φαινόμενο, εκδ. Καστανιώτη, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ. 53.

[59] Σπύρος Βρεττός, ό.π., σελ 97.

[60] Roger Just, ό.π., σελ 53.

[61] Μαρτυρία αυτόπτη μάρτυρα, Λάμπρου Δάγλα.

[62] Μαρτυρία π. Γεράσιμου Κονιδάρη.

[63] Κώστα Πάλμου, Οι Σέρβοι στο Μεγανήσι, εφ. Μεγανησιώτικοι Αντίλαλοι, περ. Β’- 8, Απρίλιος 1999.

[64] Σπύρος Βρεττός, ό.π., σελ. 55.

[65] Ζώης Τ. Κουτσαύτης, Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ (Ιταλική και Γερμανική κατοχή), εκδ. Π.Ε.Α.Ε.Α. ΛΕΥΚΑΔΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1991, σελ. 526

[66] Μαρτυρία φυλακισμένου Λάμπρου Δάγλα.

[67] Ι. Ροντογιάννης, ό.π., τομ Β’, σελ. 622

[68] Σπύρος Βρεττός, ό.π., σελ. 45

[69] Σπύρος Βρεττός, ό.π.

[70] Μαρτυρία του ίδιου.

[71] Roger Just, ό.π., σελ. 53

[72] Γεωργίου Τερτσέτη, ό.π. σελ. 21