Πέμπτη 31 Δεκεμβρίου 2009

ΑΝΤ' ΕΥΧΩΝ


Όσο μπορείς

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κ' εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

Κ.Π. Καβάφης 1913
Ίσως όμως και να μπορέσουμε να κάνουμε τη ζωή μας όπως την θέλουμε. Το εύχομαι ολόψυχα.

Κυριακή 27 Δεκεμβρίου 2009

ΠΟΣΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΑΓΟΙ

Είμαι βέβαιος πως οποιοδήποτε παιδάκι του δημοτικού κι αν ρωτήσετε πόσοι ήταν οι Μάγοι που παραστάτησαν την Γέννηση του Χριστού θα πάρετε αβίαστα την απάντηση: τρεις. Το παιδάκι ίσως και να θυμάται ότι οι Μάγοι αυτοί έφτασαν στη Βηθλεέμ από την Περσία, ότι δώρισαν στο Θείο Βρέφος χρυσό, σμύρνα και λιβάνι και ασφαλώς μεγαλώνοντας θα μάθει και τα ονόματά τους: Γκασπάρ, Μέλχιορ και Βαλτάσαρ. Αυτά τα ξέρουν όλοι, δεν αμφισβητούνται, έτσι δεν είναι;


Αναρωτιέμαι τι θα πω στα παιδάκια μου όταν θα έρθει η ώρα να τους μιλήσω για την ιστορία των Χριστουγέννων. Γιατί απλούστατα οι τρεις Μάγοι δεν ξέρουμε καθόλου αν ήταν τρεις, και πάντως δεν μπορούμε επουδενί να γνωρίζουμε ονόματα και διευθύνσεις.

Οι πληροφορίες που έχουμε για τη νύχτα των Χριστουγέννων προέρχονται, ως γνωστόν, από τους Ευαγγελιστές. Από αυτούς ο Ιωάννης είναι ο λιγότερο σαφής αφού ξεκινάει με το γνωστό φιλοσοφικό λογύδριο για τον Θεό-Λόγο. Ο Μάρκος, στον οποίο αποδίδεται το πρώτο χρονολογικά ευαγγέλιο, παρακάμπτει την πρότερη ζωή του Ιησού, σα να μην υπήρξε ποτέ και ξεκινάει την αφήγησή του από την βάφτιση στον Ιορδάνη. Ο δε Λουκάς δε μιλάει πουθενά για Μάγους. Η μόνη αναφορά που συναντάμε είναι στον Ματθαίο: "Του δε Ιησού γεννηθέντος εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας εν ημέραις Ηρώδου του βασιλέως, ιδού μάγοι από ανατολών παρεγένοντο εις Ιεροσόλυμα" (Ματθ. 2:1) . Ο Ευαγγελιστής λοιπόν, λέει "μάγοι" κι όχι "τρεις μάγοι". Τότε από που προκύπτει το αριθμητικό;

Να ξεκαθαρίσουμε εδώ κάποια πραγματάκια. Η λέξη "μάγος" εκείνη την εποχή έχει διττή σημασία. Μάγος ήταν ο Σίμωνας από τη Σαμάρεια ή ο Ελυμά, με την έννοια του γητευτή, του θαυματοποιού ή ακόμα και του αγύρτη. Οι γνωστοί μας όμως της Βηθλεέμ ήταν μάλλον ιεροφάντες. Ο Τερτυλλιανός υπογραμμίζει τον προφητικό Ψαλμό 72 (71) στον οποίο γίνεται λόγος για "βασιλείς Αράβων και Σαβά δώρα προσάξουσι". Για το άστρο που τους οδηγεί (αν και ο Λουκάς μιλάει για άγγελο Κυρίου) έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες, όπως συζυγίες πλανητών κτλ. Ό,τι κι αν ήταν πάντως το σημάδι, οι Μάγοι μπορούσαν να το κατανοήσουν, άρα κατείχαν την επιστήμη της αστρονομίας. Αυτό μάλλον τους κατατάσσει ανάμεσα στους Χαλδαίους, παρά στους Πέρσες. Θα πρέπει να ήταν εντέλει σοφοί από την Ανατολή. Κι όχι μόνο σοφοί μα και άρχοντες, αφού τους υποδέχεται αυτοπροσώπως ο Ηρώδης και φυσικά κουβαλούν μαζί τους πανάκριβα δώρα. Γιατί όμως τρεις; Μήπως επειδή και τα δώρα ήταν τρία;

Ο Ματθαίος, η μόνη αξιόπιστη πηγή μας, δυστυχώς για το μύθο δεν αναφέρει πουθενά ότι ο κάθε Μάγος κρατούσε αντίστοιχο δώρο. Αντίθετα γράφει: "και πεσόντες προσεκύνησαν αυτώ, και ανοίξαντες τους θησαυρούς αυτών προσήνεγκαν αυτώ δώρα, χρυσόν και λίβανον και σμύρναν" (Ματθ. 2:11). Πάει να πει, έβγαλαν τα δώρα τους από τα σεντούκια που τα είχαν αποθηκευμένα. Αυτό όμως μπορούσαν να το κάνουν και δύο Μάγοι. Ή τέσσερις. Ή είκοσι. Ήτανε δυο, ήτανε τρεις ή ήταν χίλιοι δεκατρείς; Άγνωστο.

Υπεύθυνος του αριθμού είναι μάλλον ο Ωριγένης, όστις τον 3ο αιώνα μ.Χ. στην "Ομιλία εις Γέννεσιν" ταυτίζει τα τρία δώρα με τους "τρεις" Μάγους. Αργότερα, στο σύγγραμμα Excerpta Latina Barbari του 6ου μ.Χ. αιώνα, γραμμένο φυσικά στα λατινικά, συναντάμε για πρώτη φορά τα ονόματά τους. Μετά η μυθολογία τους βγάζει φτερά (ασφαλώς αγγελικά) τόσο που ο Μάρκο Πόλο συναντά στο ταξίδι του το σπίτι του ενός εξ αυτών, ενώ τα λείψανά τους μεταφέρονται στην Αγιά Σοφιά, κατόπιν στο Μιλάνο και σήμερα αναπαύονται στον καθεδρικό ναό της Κολωνίας!

Σε αυτό το σημείο θέλω να ξεκαθαρίσω ότι θεωρώ τα Ευαγγέλια αρκετά αξιόπιστες πηγές, δεδομένου ότι μια πληθώρα ιστορικών αναφορών τους, έχουν εξακριβωθεί και διασταυρωθεί επιστημονικά. Και δεν αναφέρομαι, όταν μιλώ για διασταύρωση, μόνο στους πρώιμους απολογητές του Χριστιανισμού ή σε γνωστικού περιεχομένου παρεμφερή συγγράμματα (τα λεγόμενα "απόκρυφα"), αλλά και σε μαρτυρίες εθνικών, ενίοτε πολέμιων ή χλευαστών της νέας θρησκείας, όπως ο Λιβάνιος, ο Φλάβιος Ιώσηπος ή ο Κέλσος. Αυτό εντούτοις δε σημαίνει πως γράφτηκαν για να υπηρετήσουν την ιστορική ακρίβεια. Αν κανείς προσθέσει το γεγονός ότι κατατέθηκαν αρκετές δεκαετίες μετά τα γεγονότα και, μάλιστα, στην περίπτωση της Γέννησης, χωρίς οι συγγραφείς να είναι αυτόπτες μάρτυρες, εξηγούνται πολλά από τα κενά και τις αντιφάσεις τους. Για να μείνουμε μόνο στα Χριστούγεννα, να επισημάνω ότι ο Λουκάς μιλάει για ταπεινούς βοσκούς κι όχι για επιβλητικούς σοφούς της Ανατολής. Επιπλέον ο ίδιος διαφωνεί στη γενεαλογία του Ιησού με τον Ματθαίο, αφού ο γιατρός φτάνει μέχρι τον Αδάμ, ενώ ο τελώνης σταματά μόλις στον Αβραάμ. Διαφωνούν δε, όχι σαράντα γενιές πίσω, μα ακόμα και στον πατέρα του Ιωσήφ, τον οιονεί παππού του Χριστού. Ιακώβ, λέει ο Ματθαίος. Ηλί, υποστηρίζει ο Λουκάς. Και που έγινε η Γέννηση; "και ελθόντες εις την οικίαν είδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού" (Ματθ. 2:11). "και έτεκεν τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλινεν αυτόν εν τη φάτνη, διότι ουκ ην αυτοίς τόπος εν τω καταλύματι" (Λουκ. 2:7). Και το "εν τω σπηλαίω" που λέμε στα κάλαντα; Και οι σπηλιές στις αγιογραφίες με θέμα τη Γέννηση; Αυτές μάλλον οφείλουν το χτίσιμό τους σε άλλον εκκλησιαστικό Πατέρα, τον Ιουστίνο, όπως μπορεί κανείς να δει στον "Διάλογο προς Τρύφωνα Ιουδαίον". Ίσως να επηρεάστηκε βέβαια από υπαινιγμούς του εξοβελιστέου "Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου".



Ο κατάλογος των ερωτηματικών δε σταματά εδώ. Θα αγγίξω ένα ακόμα θέμα, αυτό της ημερομηνίας της Γέννησης. Όπως είδαμε, ο Ματθαίος μιλάει για τη βασιλεία του Ηρώδη εκείνες τις σωτήριες μέρες. Αντίθετα ο Λουκάς λέει ορθά κοφτά "Εγένετο δε εν ταις ημέραις εκείνες εξήλθε δόγμα παρά Καίσαρος Αυγούστου απογράφεσθαι πάσαν την οικουμένην. Αύτη απογραφή πρώτη εγένετο ηγεμονεύοντος της Συρίας Κυρηνίου" (Λουκ. 2:1-2). Ωραία, θα πει κανείς, και που είναι το πρόβλημα; Το πρόβλημα είναι ότι το κάθαρμα ο Ηρώδης, ο επονομαζόμενος και "Μεγάλος", τα είχε τινάξει από το 4 π.Χ. Και σα να μην έφτανε αυτό, η απογραφή του Κυρηνίου έγινε το 6 μ.Χ., όπως μπορεί να βεβαιώσει οποιοδήποτε σοβαρό ιστορικό εγχειρίδιο. Βέβαια, για τους πρώτους χριστιανούς, αυτό δεν ήταν πρόβλημα, ούτως ή άλλως είχαν διαφορετικό σύστημα χρονολόγησης. Οι Εβραίοι μετρούσαν από κτίσεως κόσμου, οι Έλληνες με τις Ολυμπιάδες, οι Ρωμαίοι από κτίσεως Ρώμης, κάποιοι άλλοι από τον Τρωϊκό Πόλεμο κ.ο.κ. Η ούσια για τους πιστούς ήταν ότι η έλευση του Μεσσία σήμαινε το κλείσιμο του κύκλου της Δημιουργίας και την οσονούπω Δευτέρα Παρουσία. Μόνο όταν περνούσαν οι δεκαετίες και οι αιώνες και ο Δημιουργός αργούσε να φανεί, σκέφτηκαν ότι η Γέννηση του Θεανθρώπου ίσως και να μην ήταν το τέλος, αλλά ένα κομβικό σημείο. Την εισήγηση αυτή έκανε τον 6ο μ.Χ. αιώνα ένας μοναχός σκυθικής καταγωγής, ο Διονύσιος ο αυτοαποκαλούμενος exiguus (μικρός, ταπεινός). Κάπου εκατό χρόνια αργότερα στην Βρετανία παγιώθηκε η ημερομηνία γέννησης του Ιησού ως σημείο μηδέν. Προσοχή! όχι έτος μηδέν, που μου' λεγε κάποιος. Τέτοιο ζώο δεν υπάρχει. Υπάρχει το 1 π.Χ και το 1 μ.Χ. Ο Υιός του Θεού γεννήθηκε σε μια στιγμή, όχι σε έναν ολόκληρο χρόνο! Από τη Βρετανία η νέα σηματοδότηση μεταπήδησε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Μόνο που δεν τους έβγαιναν οι ημερομηνίες που λέγαμε, όσο κι αν τα μέτραγαν. Οπότε οι σοφοί πρόγονοι του Σαίξπηρ έβγαλαν απλά έναν μέσο όρο και καθάρισαν!

Έχω κάνει κατά καιρούς αυτές τις παρατηρήσεις σε διάφορους πιστούς μεταξύ των οποίων αρκετοί ιερείς και θεολόγοι. Αυτό που συναντώ είναι αμηχανία, ασάφεια και αοριστία. Βέβαια δε θα περίμενε κανείς να μου λυθούν με μια ψιλοκουβέντα τέτοιες απορίες που δεν απαντήθηκαν σε διάρκεια αιώνων. Εντούτοις, και εντελώς καλοπροαίρετα, ο στόχος μου ήταν άλλος, πειραματικός θα έλεγα. Να επιβεβαιώσω δηλαδή ότι όπως στην αρχαιότητα, έτσι και σήμερα οι πιστοί προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα με συμψηφισμούς και γενικότητες. Τα Ευαγγέλια, βλέπετε, θεωρούνται θεόπνευστα και η απόρριψη έστω και ενός τμήματος τους αποτελεί αμφισβήτηση στη θεϊκή επιφοίτηση. Γι' αυτό και λένε ότι πρέπει να διαβάζουμε τα ευαγγέλια ως ένα, ως μία Αλήθεια. Έτσι προέκυψε στην παράδοση και στην εικονογραφία η φάτνη, η σπηλιά, τα κατοικίδια, οι άγγελοι, οι βοσκοί, το άστρο και φυσικά οι τρεις Μάγοι.



Προσωπικά δε θα είχα κανένα πρόβλημα να διαβάσω τους Ευαγγελιστές σα να 'ταν ένας. Θα μου αρκούσε να έβλεπα τους απολογητές της κυρίαρχης θρησκείας να εφαρμόζουν οι ίδιοι τα πανανθρώπινα διδάγματα της. Την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την αγάπη, την ταπεινότητα και την αλληλεγγύη. Τότε θα μπορούσα να δεχτώ και τους τρεις Μάγους μαζί με όλο τους το καραβάνι.

Χρόνια πολλά και καλές γιορτές σε όλους, κι αν μάθετε ποτέ πόσοι ήσαν οι Μάγοι, μη με αφήσετε να λιμνάζω στην άγνοια.

Τετάρτη 23 Δεκεμβρίου 2009

ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ ΚΑΙ ΑΗΔΙΕΣ...



Άκου τι λέει εδώ! Μόνο δύο χώρες, οι Η.Π.Α. και η Κίνα παράγουν το 42% των αερίων του θερμοκηπίου παγκοσμίως! Έτσι εξηγείται γιατί έπαιζαν τις κουμπάρες στην Κοπεγχάγη...



Χμμμ...Δηλαδή, αν με μια κίνηση εξαφανίσω ολάκερη τη βιομηχανία -μαζί με τους βιομήχανους- αυτών των δύο χωρών, θα έχω σώσει κατά το ήμιση τον πλανήτη;



Ουάου! Έτσι μου φαίνεται...
Δε μας λες όμως πώς θα κάνεις κάτι τέτοιο, μικρή;



Χε!χε! Γιατί νομίζεις ότι φύλαξα τόσον καιρό την ευχή μου προς τον Άϊ-Βασίλη;

Πέμπτη 17 Δεκεμβρίου 2009

ΕΠΙ ΑΣΠΑΛΑΘΩΝ




«Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...

Γαλήνη.
- Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια·
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
"Τον έδεσαν χειροπόδαρα" μας λέει
"τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι".

Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.»



Γιώργος Σεφέρης

31 του Μάρτη 1971

Δευτέρα 14 Δεκεμβρίου 2009

Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΗΔΗ

Περιδιαβαίνοντας στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, για ανάγκες του Πανεπιστημίου, (ξανα-)έπεσα πάνω στο εξής χωρίο:
"άμα γάρ φύσει τοιούτος [ο "αφρήτωρ,αθέμιστος,ανέστιος"] και πολέμου επιθυμητής, άτε περ άζυξ ων ώσπερ εν πεττοίς" ( Πολιτ. 1253a, 7-9)
Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τη μετάφραση του Κάκτου, "ο άνθρωπος που από τη φύση του είναι τέτοιος [χωρίς συγγενείς, χωρίς νόμους και χωρίς σπίτι] είναι συγχρόνως και πολεμοχαρής, επειδή ακριβώς είναι μοναχικός, όπως λέμε στο παιχνίδι των πεσσών".

Αναρωτήθηκα γιατί ο φιλόσοφος να αναφέρει τους πεσσούς ως μοναχικό παιχνίδι, όταν ξέρουμε ότι παιζόταν με δύο παίκτες;

Πρώτα να ξεκαθαρίσουμε κάποια πράγματα. Τα παιχνίδια στην Αρχαία Ελλάδα καλούνταν αθύρματα. Σε αυτά ανήκαν βέβαια όλων των ειδών τα παιχνίδια, όπως π.χ. η αιώρα (κούνια), η πλαταγή (κουδουνίστρα), ο τροχός (τσέρκι) ή η σφαίρα (μπάλα). Ειδικά για τα επιτραπέζια (επί άβακος) παιχνίδια δεν υπήρχε περιορισμός ηλικιακός είτε παίζονταν με κύβους (ζάρια) είτε όχι. Ψαχούλεψα λίγο τη βιβλιοθήκη μου και θυμήθηκα τον Ευριπίδη στο "Ιφιγένεια η εν Αυλίδι" :

"Πρωτεσίλαόν τ' επί θάκοις πεσσών ηδομένους μορφαίσι πολυπλόκοις, Παλαμήδεά θ', ον τέκε παις ο Ποσειδάνος". (Ιφιγένεια ή εν Αυλίδι, στ. 194-199)

Εδώ θα διαφωνήσω λίγο με τη μετάφραση του Κάκτου, που αποδίδει τους πεσσούς ως "ζάρια" και μεταφέρει το "ηδομένους μορφαίσι πολυπλόκοις" ως "χαίρονταν διπλές και ντόρτια" (!!). Θα το μετέφραζα (με κάθε επιφύλαξη, λόγω των ελλειμματικών μου γνώσεων) κάπως έτσι:

[Είδα και] τον Πρωτεσίλαο (σημ: μιλάει ο κορυφαίος του Χορού που υποτίθεται έχει επισκεφτεί τον καταυλισμό των Αχαιών στην Αυλίδα και τους βρίσκει, απόντος ανέμου, να ασχολούνται με οτιδήποτε άλλο εκτός από πολεμικές προετοιμασίες. Εξαίρεση βέβαια κι εδώ ο ωκύπους Αχιλλέας που παραβγαίνει, παρά θιν' αλός, μ' ένα τέθριππο, και φυσικά το νικά) να παίζει πεσσούς, καθισμένος πάνω σε πάγκους μαζί με τον Παλαμήδη- τον οποίο γέννησε ο γιος του Ποσειδώνα- και να χαίρονται με τις πολύπλοκες διακλαδώσεις [του παιχνιδιού].

Εξάλλου είναι ο Όμηρος αυτός που πρωτοεμφανίζει τον Παλαμήδη ως εφευρέτη του παιχνιδιού των πεσσών, εκδοχή που φαίνεται να υιοθετούν τόσο ο Σοφοκλής όσο κι ο Ευριπίδης. Τι στο καλό ήταν όμως αυτοί οι πεσσοί;

Καταρχήν (ή καταρχάς, που θα 'λεγε κι ο Σαραντάκος) δεν ήταν ένα μόνο πράγμα. Πεσσοί ονομάζονταν διάφορα είδη παιχνιδιών που παίζονταν πάνω σε άβακα, τις περισσότερες φορές με ζάρια. Τα συνηθισμένα εξαρτήματα του παιχνιδιού ήταν πούλια, είτε βότσαλα, είτε κόκαλα, σπανιότερα από γυαλί ή μέταλλο. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι έπαιζαν λοιπόν επιτραπέζια, όπως ας πούμε μια πρόδρομη μορφή του ταβλιού. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως τιμούσαν και τα μη τυχερά παίγνια, όπως ήταν μια εκδοχή της σημερινής ντάμας αλλά, κατά τα φαινόμενα, και μια βερσιόν του σημερινού σκακιού.

Αυτό φαίνεται καθαρά στο πλήθος των ερυθρόμορφων και μελανόμορφων αγγείων που αναπαριστούν δύο αντιπάλους, άνδρες πάντα και συνήθως οπλισμένους, να κάθονται αντίκρυ και να έχουν στη μέση μια "σκακιέρα". Σε άλλα αγγεία αυτό που μετακινούν δεν προβάλλεται, άρα εικάζουμε ότι θα έχει την πεπλατυσμένη μορφή που έχουν τα πούλια σήμερα. Αλλού όμως προεξέχουν εμφανώς κάποιες φιγούρες, σφηνοειδείς ή σφαιρικές, ήτοι πιο κοντά στα πιόνια του σημερινού σκακιού.

Ασφαλώς δεν ισχυρίζομαι ότι οι παππούδες μας έπαιζαν σκάκι, τουλάχιστον όχι με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα. Αυτό δεν εισήχθη στην Ευρώπη παρά τον 8ο-9ο αιώνα από τους Άραβες στην Ιβηρία και παγιώθηκε μετά τις σταυροφορίες, κυρίως στις βασιλικές αυλές. Σίγουρα όμως οι πεσσοί (χωρίς ζάρια) ήταν ένα παιχνίδι με πολυπλοκότητα κινήσεων, όπως μας μεταφέρει ο Ευριπίδης, αλλά και ο Σοφοκλής στον " Παλαμήδη" του.

Οι ρίζες του παιχνιδιού δεν είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, εφόσον γνωρίζουμε ότι η Μεσοποταμία ή/και η περιοχή μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας αποτέλεσαν τις γενέτειρες του πρώιμου σκακιού. Μολονότι ο Ηρόδοτος (Ι, 94, 2-4) ισχυρίζεται ότι πήραμε από τους Λυδούς κάμποσες εφευρέσεις (όπως π.χ. τη λαβή της ασπίδας), αλλά και όλα τα αθύρματα, αρνείται το ότι σε αυτά συμπεριλαμβανόταν και οι πεσσοί, εμμένοντας στην ομηρική εκδοχή. Πιο κοντά στην αλήθεια μοιάζει να είναι ο Πλάτωνας. Λέει ο παμμέγιστος στο "Φαίδρο":

"αυτώ δε όνομα τω δαίμονι είναι Θεύθ. τούτον δη πρώτον αριθμόν τε και λογισμόν ευρείν και γεωμετρίαν και αστρονομίαν, έτι δε πεττείας τε και κυβείας, και δη και γράμματα" (Φαίδρ. 274 c-d).

Πάει να πει, "Το όνομα του θεού τούτου είναι Θεύθ [Θωθ ή Τωτ, το αντίστοιχο του δικού μας Ερμή] . Λένε λοιπόν πως αυτός πρώτος ανακάλυψε τους αριθμούς και τους υπολογισμούς, τη γεωμετρία και την αστρονομία, κι ακόμα τα παιχνίδια με τους πεσσούς και τα ζάρια, και βέβαια τα γράμματα".

Τα αρχαιολογικά ευρήματα δικαιώνουν τον Αριστοκλή (έτσι τον έλεγαν, το Πλάτων ήταν παρατσούκλι), αφού τα επιτραπέζια παιχνίδια πουσυναντάμε μετέπειτα στον ελλαδικό χώρο τηρούν τις προδιαγραφές του "Αιγυπτιακού σκακιού", του "σενέτ". Επιπρόσθετα τα αντίστοιχα ευρήματα του Έβανς στο παλάτι της Κνωσού αποκαλύπτουν αθύρματα ενδιάμεσα αυτών της Αιγύπτου και των κλασικών Ελληνικών. Η λογική διαδρομή Αίγυπτος-Κρήτη-κυρίως Ελλάδα, μοιάζει διαυγής, ασφαλώς με κάποιες αλλαγές στη μορφή και στους κανόνες των πεσσών.

Σύμφωνα με τη συνήθεια των προπατόρων μας, που τουλάχιστον στο νησί μου διατηρείται αλώβητη, τοποθετούνταν στον τάφο ή το νεκρικό θάλαμο του αποδημήσαντα και κάποια λατρεμένα του αντικείμενα. Έτσι, από τάφους παιδιών συχνά ανασύρονται αθύρματα, μερικά μάλιστα σκεπασμένα με κεραμίδια για να μην αλλοιωθούν. Το ίδιο όμως ισχύει και για τα αρχαιολογικά ευρήματα σε τάφους ενηλίκων, απ' όπου έχουμε και μια ιδέα του πως ήταν οι πεσσοί.
Τα "πιόνια", που ήταν ως επί το πλείστον κοκάλινα, δεν οδηγούν αβίαστα στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν σκαλισμένες μορφές που να αναπαριστούν κάποιο αξίωμα ή ιδιότητα. Εντούτοις, αρκετά από αυτά είναι ανισομεγέθη επιτρέποντάς μας να φανταστούμε κάτι τέτοιο. Φυσικά το απλούστερο θα ήταν πάνω στα "πιόνια" αυτά να υπάρχει ζωγραφισμένο ένα σύμβολο ή εικονίδιο, δημιουργώντας την απαραίτητη για το σκάκι ποικιλομορφία. Απεικόνιση που, δυστυχώς, δε θα ήταν δυνατό να επιβιώσει των αιώνων.

Υπάρχει όμως και κάτι που μοιάζει να επέζησε στην τύρβη του χρόνου. Ξαναγυρνώντας στο αριστοτελικό απόσπασμα βλέπουμε να παρομοιάζεται ο αρχαίος "σκακιστής" με μονήρη και ανέστιο μαχητή. Αυτό, σε συνδυασμό με την εικόνα των πάνοπλων και αφοσιωμένων -σχεδόν απορροφημένων- στους πεσσούς παικτών, μεταφέρει τον απόηχο ενός άκρως ανταγωνιστικού, επίπονου και αμείλικτου στρατηγικού παιχνιδιού. Ενός παιχνιδιού όπου η πνευματική διαπάλη εξοστρακίζει την άμιλλα και η επιδίωξη της νίκης, της απόλυτης κυριαρχίας, υποσκάπτει την αλληλεγγύη και την κοινωνικότητα. Ο των πεσσών θιασώτης θυμίζει "αθέμιστον πολέμου επιθυμητή", ένα ανθρώπινο θηρίο.

Πόσοι από τους φίλους σκακιστές δεν έχουν νοιώσει στις παρτίδες τους αυτήν την άτεγκτη αντιπαράθεση, αυτόν τον εγκεφαλικό ακήρυχτο πόλεμο, τον άστοργο και άξενο; Και ποιός από μας δε συνάντησε παραδείγματα σκακιστών που κατέληξαν μοιραία στο ψύχος της αποξένωσης;

Μπορεί ο Παλαμήδης να ήταν εγγονός του Ποσειδώνα, από βασιλική γενιά, ενάρετος, σοφός και γενναίος μα, λυπάμαι που το λέω, θα πρέπει να ήταν αφόρητα μοναχικός.

Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου 2009

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ


Από τις "Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου" κυκλοφόρησε το καινούριο βιβλίο του διαδικτυακού φίλου Νίκου Σαραντάκου με τίτλο "Οι Λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία". Ο Νίκος Σαραντάκος είναι κάμποσα πράγματα, αφού έχει σπουδάσει χημικός μηχανικός και αγγλική φιλολογία. Εργάζεται ως μεταφραστής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και, που τον χάνεις-που τον βρίσκεις, κινείται μεταξύ Αθήνας και Λουξεμβούργου.
Εκεί που σίγουρα τον βρίσκεις είναι στο ιντερνετικό τσαρδί του, με το όνομα "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία", εδώ δηλαδή. Κι αφού ασφαλώς εντοπίσατε την ομοιότητα με τον τίτλο του βιβλίου, να προσθέσω ότι αρθογραφεί και στην Αυγή, σε στήλη με τον ίδιο ακριβώς τίτλο! Το παρόν πόνημα εξάλλου προέρχεται από διαδικτυακά άρθρα στο προαναφερθέν μπλογκ. Σε αυτό αναλύονται λέξεις που ακούστηκαν το τελευταίο διάστημα και απασχόλησαν την επικαιρότητα (όπως Βατοπέδι, κουκούλα, βαρβαρότητα, γρίπη, παπαγαλάκια κτλ. ).
Όσοι δεν έχουν εξοικείωση με το χιούμορ και τη σπαρταριστή γραφή του Νίκου θα ενθουσιαστούν. Ωστόσο τα άρθρα του Σαραντάκου δεν είναι χιουμοριστικά, είναι καθαρόαιμα επιστημονικά, αφού ο άνθρωπος έχει κάνει φοβερή γλωσσολογική και ετυμολογική δουλειά. Δε μιλάμε όμως για εκείνο το απολιθωμένο είδος επιστήμης που γεννιέται για να πεθάνει κάτω από τη σκόνη των ραφιών ή για να εξυπηρετήσει ίδια ωφέλη, αλλά για μια εκλαϊκευμένη, θα έλεγα, μορφή της που αποσκοπεί στο να φέρει τον Έλληνα πιο κοντά στη γλώσσα του και την ελληνική γλώσσα πιο κοντά στην ιστορική της πραγματικότητα και πορεία καταδεικνύοντας πόσο ζωντανός οργανισμός είναι.
Ο Νίκος Σαραντάκος εκτός από τις μεταφράσεις έχει γράψει και διηγήματα, καθώς και το "Αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων" και το εξαιρετικό "Γλώσσα μετ' εμποδίων" (το βιβλίο που πολέμησε και κατέρριψε τους γλωσσικούς μύθους που προάγουν ακροδεξιά απολειφάδια, για να τονίσουν την ανωτερότητα της ράτσας μας), από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.
Να ευχηθώ κι από δω καλοτάξιδο!

Παρασκευή 4 Δεκεμβρίου 2009

ΗΣΥΧΑ ΒΡΑΔΙΑ

Όλα έγιναν το βράδυ που η γυαλιστερή τζαμαρία της ραστώνης έγινε θρύψαλα.

Εκείνο το βράδυ αρκούσε ένας θάνατος για να γεμίσει τους δρόμους με χιλιάδες ζωές. Ήταν το βράδυ που ένα νεκρό παιδί, γυμνό, τραβούσε τους μεγάλους από το μανίκι της πιτζάμας τους. Το ίδιο βράδυ που η ψύχρα έκανε να τρεμουλιάσουν από ταραχή τα μακάρια προγούλια.

Το άλλο πρωί τα συνεργεία της τάξης μάζεψαν τις πέτρες, τα λουλούδια και τις ελπίδες που είχαν εκσφενδονίσει οι ταραξίες. Διαλύθηκε κι η μυρωδιά από τα καμμένα αστικά απόβλητα και το πύρινο δέντρο. Η πόλη πρόλαβε να σιδερώσει το κουστούμι της. Μετά ήρθαν κρίσεις, σκάνδαλα, ανατροπές και επιδημίες και όλα ξεχάστηκαν.

Μόνο που μερικά ανυποψίαστα βράδια, όπως και τότε, οι μικρές ελπίδες λαμπυρίζουν στην χωματερή της μνήμης. Οι νομοταγείς πολίτες αποφεύγουν να τις κοιτάξουν. Δε θέλουν τα πολύχρωμα όνειρα να διαπεράσουν τα σκουριασμένα τους βλέφαρα, με τον κίνδυνο να γίνουν εφιάλτες.

Κάποιοι λένε πως κάτι τέτοια βράδια βλέπουν παιδιά να μαζεύουν πέτρες στις τσέπες τους και πως από την άσφαλτο ξεπετάγονται πλήθος μπουμπούκια. Όλα όμως παραμένουν ήσυχα και γαλήνια. Όλα, εκτός από κείνες τις ασίγαστες φλόγες βαθιά μέσα στα μάτια των παιδιών.

Εκεί που δε φτάνουν οι σφαίρες, όσο κι αν εξοστρακιστούν.