ΔΕ ΜΑΣ ΕΧΕΙ ΟΥΤΕ Ο ΧΑΡΤΗΣ. Ή ΜΗΠΩΣ ΜΑΣ ΕΧΕΙ;

Οι νεοέλληνες δεν τα πάνε πολύ καλά με τους χάρτες. Γι’ αυτό αγοράζουν αφειδώς GPS. Οι αρχαίοι Έλληνες βέβαια τα πήγαιναν καλύτερα. Είχαν ανάγκη βλέπετε να απεικονίσουν τα ταξίδια τους, να χαράξουν τα παράλια, να επισημάνουν τα επικίνδυνα θαλάσσια περάσματα. Ωστόσο η πρώτη εμφάνιση χάρτη δεν είναι ακριβώς ελληνικής καταγωγής. Τη συναντάμε στον οικισμό Τσατάλ Χουγιούκ, στην Ανατολία, στη γείτονα χώρα και έχει προσδιοριστεί κάπου πίσω στο 7500π.Χ. Στην πράξη πρόκειται για μια τοιχογραφία 3 μέτρων που αναπαριστά την κάτοψη του οικισμού. Εν συνεχεία απαντώνται χάρτες στο Μινωικό (1700 π.Χ.) και στο Βαβυλωνιακό πολιτισμό (14^ος αι. π. Χ.). Η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα στην ομηρική Ιλιάδα αποτελεί μια έξοχη μορφή χωρικής αποτύπωσης:

«Βάζει τη γης, βάζει τη θάλασσα, βάζει τα ουράνια πάνω (….)

κι ακόμα παίρνει βάζει απάνω του δυο πολιτείες ανθρώπων (….)

Κι ακόμα βάζει το περίτρανο του Ωκεανού ποτάμι

στου σκουταριού του στέριου ολόγυρα το πιο ακρινό στεφάνι».

(Όμηρος, ΙΛΙΑΔΑ, ραψ. Σ, στιχ. 483,490,607 , Μτφρ. Ν. Καζαντζάκη – Ι.Θ.Κακριδή., ΟΕΔΒ, Αθήνα 1985)

Η μεγάλη πρόοδος επιτελέστηκε στην Αίγυπτο, όπου έπρεπε να καταμετρούν τα χωράφια μετά τις πλημμύρες του Νείλου. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος γίνεται έτσι ο πατέρας της Γεωγραφίας και κατασκευάζει πληθώρα χαρτών, μεταξύ των οποίων και των πρώτο χάρτη της Οικουμένης, δηλαδή του χώρου γύρω από τη Μεσόγειο (2^ος αι. μ.Χ). Τη σκυτάλη παίρνουν οι Άραβες μέχρι το Μεσαίωνα όπου εμφανίζεται ο εντυπωσιακός Tabula Rogeriana, δώρο του Μοχάμεντ-αλ- Ιντρίσι στον Ρογήρο Β’ της Σικελίας (1154 μ.Χ.):

Η πραγματική επανάσταση όμως στους χάρτες γίνεται την εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων και εξερευνήσεων, όπου οι πολύτιμοι πορτολάνοι (ναυτικοί χάρτες) άξιζαν περιουσίες και, κυρίως, ζωές. Η σταθερή μαγνητική πυξίδα, το τηλεσκόπιο και ο εξάντας δίνουν νέα ώθηση στη χαρτογράφηση από τον 15 αιώνα, επιτρέποντας μεγαλύτερη ακρίβεια. Οι χάρτες αρχίζουν τότε να μοιάζουν κάπως με τους σημερινούς. Από το 16^ο αιώνα αυξάνεται λοιπόν και η ποσότητα και η ποιότητα των χαρτών, μέχρι τον πανέμορφο χάρτη Theatrum Orbis Terrarum (1570),και τους χάρτες του Μercator, του Φλαμανδού που εισήγαγε τους σφαιρικούς χάρτες.

Από μικρός αισθανόμουν μιαν έλξη για τους χάρτες και τα μυστικά τους. Ήταν για μένα όχι τόποι, μα μη-τόποι, ουτοπίες στις οποίες μπορούσα να τρυπώσω μόνο με τη φαντασία. Έτσι δεν ήταν σπάνιες οι φορές που ρέμβαζα μπροστά σε ένα χάρτη, όπως κάποιος άλλος μπροστά σε μια τοπογραφία ή μια φωτογραφία.

Σε όλη αυτή την περιοδολόγηση όμως, δε σας το κρύβω, έψαχνα απεγνωσμένα να βρω έστω και μια αχνή απεικόνιση του Μεγανησίου. Υπήρχαν αραιά και που κάποιες άτεχνες και με αδρές γραμμές αποτυπώσεις των Ιόνιων νησιών, αλλά ασφαλώς αυτές ανήκαν στα μεγαλύτερα και γνωστότερα, την Κέρκυρα, την Κεφαλονιά, το Τζάντε. Είχα υπόψη μου κάποιους αρκετά μεταγενέστερους χάρτες, κυρίως από την εποχή της Γαλλικής και Αγγλικής κατοχής των Επτανήσων, αλλά δε με ικανοποιούσαν καθόλου τέτοια ευρήματα. Η εποχή είχε προχωρήσει πολύ στο τέλος του 18^ο αι. και η χαρτογράφηση ήταν ήδη ανεπτυγμένη αν όχι και επιστήμη. Όχι, έψαχνα κάτι παλιότερο, χωρίς να είμαι καθόλου βέβαιος ότι θα το βρω. Σε μεσαιωνικούς και αναγεννησιακούς χάρτες, τίποτα! Ούτε Τάφος, ούτε Ταφιούσα, ούτε Μεγανήσι. Όχι πως έλπιζα να ξεθάψω και κανέναν πτολεμαϊκό θησαυρό, αλλά όπως και να το κάνουμε, ένιωθα πως τους έρμους του Μεγανησιώτες, δε μας έχει ούτε ο χάρτης!

Σε δοθείσα ευκαιρία προσπάθησα να επισκεφτώ την εκπληκτική Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη στο Μιλάνο, μεταξύ άλλων και για τους πολύτιμους χάρτες της.

Η μεγανησιώτικη γκαντεμιά μου έφερε την επίσκεψή μου σε περίοδο υπολειτουργίας της και έτσι δεν μπόρεσα ούτε μέσα να μπω. Ήμουν όμως πεπεισμένος ότι αν υπήρχε τέτοιος χάρτης, του 17ου αιώνα ή παλιότερος δηλαδή, θα έπρεπε να είναι ιταλικός. Έψαξα διαδικτυακά διάφορες χαρτοθήκες, αλλά μάταια. Παράτησα κάποτε το εγχείρημα απογοητευμένος. Στην εισήγησή μου στο προπέρσινο Πολιτιστικό Συμπόσιο στο Μεγανήσι έδειξα ό,τι παλιότερο διέθετε το αρχείο μου: έναν χάρτη του 1790.

Όμως τίποτε στο Μεγανήσι δε διαρκεί παντοτινά. Ούτε η προαναφερθείσα γκαντεμιά! Τις προάλλες, έτσι όπως σκάλιζα τυχαία κάποιες ιστοσελίδες με βιβλία ξεπετάχτηκε κυριολεκτικά μπροστά μου μία με παλιούς συλλεκτικούς χάρτες. Σε χρόνο dt βρέθηκα να κοιτάω κατάπληκτος τον παλιότερο γνωστό χάρτη που εμφανίζει το Μεγανήσι! Είναι αυτός που βλέπετε στην εικόνα.

Ο χάρτης περιλαμβάνεται στη συλλογή «Arcano del Mare» (Μυστήριο της Θάλασσας) και εμφανίζεται ως «carta particolare del mare Mediterraneo che comincia con il capo Spartivento è Finisce con il capo Matapan bella Morea» .

Έχει διαστάσεις 48 Χ 74,5 εκ. και διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση. Η γκραβούρα φιλοτεχνήθηκε από τον Αντόνιο Φραντσέσκο Λουτσίνι σε μπαρόκ στυλ, στο τυπογραφείο του Φραντσέσκο Ονόφρι στην Φλωρεντία. Το συνολικό έργο πήρε σαράντα χρόνια για να προετοιμαστεί και δώδεκα για να εκτελεστεί! Και η χρονολογία του συγκεκριμένου χάρτη; 1646, παρακαλώ! Διαπίστωσα ότι ο ιδιοκτήτης της συλλογής ήταν Άγγλος, γεγονός που εξηγούσε γιατί δεν το έβρισκα στα μέρη που έψαχνα. Και μάλιστα όχι οποιοσδήποτε Άγγλος, αλλά ο Δούκας του Νορθάμπερλαντ και κόμης του Γουόργουικ, ο εξοχότατος Ρόμπερτ Ντάντλεϊ.

Θα μου πείτε, και λοιπόν; Δεν μπορώ εύκολα να περιγράψω την ταραχή μου, αφού ο εν λόγω ευγενής είχε κάνει ένα πέρασμα από το πρώτο μου μυθιστόρημα, «Το Χειρόγραφο της Πράγας», καθώς ήταν αυτός που είχε χαρίσει τη βιβλιοθήκη του στον Τζων Ντη! Ο κόσμος είναι ,το δίχως άλλο, πολύ μικρός!

Επιστρέφοντας στο χάρτη μας, το νησάκι μας, ακόμα και σε μεγέθυνση εμφανίζεται πολύ μικρό δίπλα στο κάπως άμορφο της Λευκάδας, αλλά αυτό εμένα μου αρκεί. Τοπωνύμια δίνονται μόνο στα παράλια του Ιονίου και λιγοστά στα νησιά. Η Λευκάδα ονομάζεται βέβαια Σάντα Μάουρα και δίπλα συναντάμε τις επιγραφές «Didascalio» νοτιανατολικά και «Dordanello» βόρια. Εκεί που φαίνεται να βρίσκεται το Μεγανήσι δεν υπάρχει προσδιορισμός.

Δυστυχώς, το αντικείμενο βγήκε σε κατάλογο του οίκου Σόθμπυς το 2005, και αυτή τη στιγμή φαίνεται να έχει πωληθεί. Αλλά και απούλητος να ήταν ο χάρτης, δε νομίζω ότι θα μπορούσα να διαθέσω το ποσό για την αγορά του. Η αλήθεια όμως είναι πως δε φιλοδοξώ να γίνω συλλέκτης. Μου αρκεί που ανακάλυψα ότι τελικά, από το 1646, μας έχει και μας παραέχει ο χάρτης!

Υ.Γ. Δε με πήραν δα και τα χρόνια, θα το ψάξω κι άλλο! Αν πάντως κάποιος ξετρυπώσει κάτι παλιότερο, ας μη με αφήσει στην άγνοια!