ΣΚΑΚΙ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ (Μέρος Βου)

ΣΤ) ΟΚΤΩ

Το σκάκι του Μονγκλάν είναι το επίκεντρο της ιστορίας που έπλεξε η Κάθρην Νέβιλ για να εξασφαλίσει μια μόνιμη θέση στις παγκόσμιες λίστες των μπεστσέλερ βιβλίων. Δεν πρόκειται φυσικά για κάποιο σκακιστικό εγχειρίδιο, αλλά για μια γοητευτική ιστορία μιας σκακιέρας και των πολύτιμων κομματιών της που κάποτε ανήκαν στον Καρλομάγνο και που υποτίθεται πως υποκρύπτουν κάποιες μυστικές δυνάμεις. Δυνάμεις για τις οποίες πολλοί άνθρωποι μέσα στους αιώνες είναι έτοιμοι να πουν ψέματα, να ριψοκινδυνεύσουν, να πολεμήσουν, να προδώσουν ή να σκοτώσουν.

Μια από αυτούς είναι και η ηρωίδα Κατ Βέλις που αναγκάζεται να εμπλακεί σε ένα κυνηγητό γρίφων και χαμένων κομματιών. Η πλοκή είναι πυκνή και κάπως παρατραβηγμένη, μα αυτό αποτελεί κλασική συνταγή της αμερικανικής κουζίνας. Αυτό που ξαφνιάζει ευχάριστα είναι το λογοτεχνικό επίπεδο του μυθιστορήματος και η αληθοφάνεια στην εμπλοκή ιστορικών προσώπων, όπως του Ταλεϋράνδου, του Ροβεσπιέρου, του Ναπολέοντα , της Μεγάλης Αικατερίνης, ακόμα και του Φιλιντόρ.

Η συγγραφέας δεν αποφεύγει να μιλήσει για το σκάκι, ίσα-ίσα θα λέγαμε, πράγμα που δείχνει πως κάτι κουνάει κι η ίδια. Δυστυχώς, ο τελικός γρίφος, αυτός που δίνει και τον τίτλο του στο βιβλίο δεν είναι παρά ένα ανέμπνευστο «σκακιστικό» εφεύρημα, στο οποίο οδηγούμαστε μάλλον αυθαίρετα. Κι όσο για το μυστικό της σκακιέρας και των κομματιών της που αποκαλύπτεται στις τελευταίες σελίδες, τι να σας πω. Αισθάνθηκα σα να έψαχνα ένα σπινθηροβόλο «κλειδί» σε ένα πρόβλημα και η λύση ήταν ένα σαχ από τη ντάμα στο διπλανό τετράγωνο. Παρ’ όλα αυτά το βιβλίο διαβάζεται απνευστί και ευχάριστα και πολλούς -σκακιστές ή μη- τους συνεπαίρνει. Όπως και να’ χει, ένα must.

Βαθμολογία: 7,5

Ζ) Η ΦΩΤΙΑ

Τελευταίας εσοδείας το μυθιστόρημα «Η Φωτιά», αποτελεί το σήκουελ του «Οκτώ», φαντάζομαι κάτω από την αφόρητη πίεση του εκδότη της Νέβιλ. Και η πίεση είναι κακό πράμα, όπως μπορεί να βεβαιώσει ακόμα και ο τελευταίος των σκακιστών (δηλαδή εγώ!).

Η Νέβιλ αυτή τη φορά μεταφέρει την ευθύνη της συνέχισης της περιπέτειας στην Ξι, κόρη της Κατ Βέλις και του γκρανμέτρ Σολάριν, ηρώων του προηγούμενου βιβλίου. Μια νέα πλειάδα ιστορικών προσώπων εμφανίζονται στο προσκήνιο, όπως η μητέρα του Μεγάλου Ναπολέοντα, ο Λόρδος Βύρωνας, ο Τζέφερσον, μέχρι και ο Αλή Πασάς! «Ήξερα ότι αυτό το φονικό παιχνίδι που παραμόνευε ακόμα εκεί, που συνέχιζε να μετράει το χρόνο, ήταν κάτι παραπάνω από ένα σμάρι πιόνια και κομμάτια σκακιού. Αυτό ήταν το παιχνίδι. Το τελευταίο παιχνίδι. Το παιχνίδι που είχε σκοτώσει τον πατέρα μου».

Η οδός που ακολουθείται είναι η πεπατημένη. Παράδοξοι γρίφοι, σκακιστικές πινελιές, αποκρυφιστικές αναφορές, μυστηριώδη πρόσωπα, κρυφό παρελθόν, αλληλεπικάλυψη ψεύδους και αλήθειας, όπου όλα συνδέονται με όλα και όλοι με όλους! Αν αυτό μπορούσε να γίνει με έναν πειστικό και αληθοφανή τρόπο, θα ήταν καλά. Το πρόβλημα είναι πως το σενάριο μπερδεύεται υπερβολικά στην προσπάθεια να μπουν τα κομμάτια του παζλ στη θέση τους. Τόσο που μια πληθώρα πραγματολογικών στοιχείων είτε απομένουν ανεκμετάλλευτα και εκκρεμή, είτε συνωστίζονται σε μια θολή όσο και γκροτέσκ αυλαία.

Σε όσους άρεσε το «Οκτώ» ίσως να αρέσει και τούτο το πόνημα της Νέβιλ. Αυτό όμως είναι κάτι στο οποίο δε θα πόνταρα ούτε το θήτα πιόνι μου!

Βαθμολογία: 6

Η) ΤΟ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΟ ΑΥΤΟΜΑΤΟ

Το «Σκακιστικό Αυτόματο» είναι το πρώτο μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Λερ και αναφέρεται στο επίτευγμα του μηχανικού Βόλφγκανγκ φον Κέμπελεν να εμφανίσει στους αριστοκρατικούς κύκλους της Αυστροουγγαρίας ένα αυτόματο με τη μορφή ενός Τούρκου, το οποίο ήταν ικανό να παίζει σκάκι! Ήταν στην ουσία ένα αξιοθαύμαστο ρομπότ, κάτι πρωτόφαντο για τον 18^ο αιώνα.

Βέβαια, αυτή η απάτη δεν ξαφνιάζει τους σκακιστές, αφού γνωρίζουμε καλά πως ο φον Κέμπελεν χρησιμοποιούσε ένα έξυπνο σύστημα γραναζιών και αξόνων τα οποία κινούσε από το εσωτερικό του μηχανήματος ένας νάνος-σκακιστής! Ούτε όμως ο συγγραφέας ποντάρει σε αυτό το ξάφνιασμα. Αντίθετα, εστιάζει το βλέμμα του στον αφανή ήρωα, τον αγαθό νάνο Τιμπόρ, ο οποίος γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τον αριβίστα και άσπλαχνο Κέμπελεν.

Ο τελευταίος περιφέρει το μηχάνημά του και δίνει παραστάσεις κερδίζοντας φήμη και χρήματα και ο Τιμπόρ χορεύει στο ρυθμό του αφεντικού του. Είναι αναγκασμένος να κρύβεται για να μην προδώσει το μυστικό του Κέμπελεν, να στέκει πάντα έγκλειστος, στο σκοτάδι, στην αφάνεια. Όμως ο νάνος δεν αποτελεί ένα ακόμα εξάρτημα στο θαυμαστό «αυτόματο». Είναι άνθρωπος με σάρκα και οστά, με επιθυμίες και ανάγκες, αδικημένος στο δέμας, μα χαρισματικός στο νου -και όχι μόνο! Έτσι, κάποια στιγμή επαναστατεί και αποζητά ελευθερίες. Τα πράγματα όμως θα περιπλεχθούν όταν ένα πτώμα θα βρεθεί στο δωμάτιο που έμενε φυλαγμένος ο «Τούρκος». Και θα γίνουν ακόμα δραματικότερα όταν ο νάνος Τιμπόρ θα ερωτευτεί.

Όπως μπορείτε να φανταστείτε, μια ακόμα λαμπρή σκακιστική καριέρα χαραμίστηκε άδικα. Έκτοτε βέβαια τον φον Κέμπελεν πολλοί λοιδώρησαν, μα ακόμα περισσότεροι έσπευσαν να μιμηθούν το παράδειγμά του. Κι έτσι φτάσαμε σήμερα όχι μόνο να μην μπορούμε να σταυρώσουμε έναν πόντο από τον Φριτζ και τη Ρύμπκα, αλλά να μην μπορούμε να βρούμε και που έχουν κρυμμένο το νάνο.

Βαθμολογία: 7

Θ) Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑΣ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ

Το συγκεκριμένο βιβλίο δεν υπηρετεί την λογοτεχνική γραφή, μα περισσότερο τη δοκιμιακή ή αυτή της πραγματείας. Κι αυτό γιατί η Μαίριλυν Γιάλομ (σύζυγος του Ίρβιν, πασίγνωστου στο ελληνικό κοινό, ψυχολόγου και συγγραφέα) γράφει συνήθως ακαδημαϊκές μελέτες και μάλιστα για το γυναικείο φύλο. Εντούτοις, δεν πρόκειται για μια δυσνόητη ακαδημαϊκή διατριβή, αφού η Γιάλομ, όπως ακριβώς και ο σύζυγός της, φροντίζει να εκλαϊκεύει αυτό που θέλει να πει.

Στη «Γέννηση της Βασίλισσας του Σκακιού» η συγγραφέας ξεκινάει μια έρευνα για το πότε εμφανίστηκε η φιγούρα της βασίλισσας στο ευρωπαϊκό σκάκι, και τι ακριβώς σηματοδοτούσε αυτό. Ο κεντρικός άξονας της συλλογιστικής της έγκειται στον ισχυρισμό πως η αντικατάσταση του αραβικού βεζύρη από την ντάμα έγινε τον Μέσο Μεσαίωνα, όταν δυναμικές γυναίκες τον επέβαλαν στο συμβολισμό του αριστοκρατικού παιχνιδιού, για να καταδειχθεί έτσι ο ολοένα και πιο σημαντικός ρόλος της γυναικείας παρουσίας στις ευρωπαϊκές βασιλικές Αυλές.

Για να στηρίξει τη θεωρία της αυτή η συγγραφέας κινείται με τρόπο επιστημονικό. Συλλέγει προσεκτικά τις πηγές της, κάνει αυτοψία όπου αυτό είναι δυνατόν, διασταυρώνει τα στοιχεία της, αντλεί πληροφορίες από ειδικούς και στοχάζεται τις φόρμουλες μέσα στις οποίες θα ενσωματώσει την εξηγητική της. Μέχρι εδώ καλά. Μια επιφανειακή ανάγνωση ίσως και να εντυπωσιάσει. Μια δεύτερη ματιά όμως πείθει για τα κενά. Το πρώτο από αυτά είναι η έλλειψη επαρκών ιστορικών στοιχείων, κάτι για το οποίο δεν ευθύνεται βέβαια η Γιάλομ. Το δεύτερο είναι η κατάχρηση δευτερογενών πηγών (το θεμελιώδες έργο του Μάρεϋ, το έχει ξεκοκαλίσει!) καθώς και πολλών ιστορικών και σκακιστικών ανεκδότων που περισσότερο διανθίζουν και κάνουν γοητευτική την ιστορία της, παρά την αποδεικνύουν. Το τρίτο και σημαντικότερο είναι πως η επιλογή των γυναικών (πριγκιπισσών, βασιλισσών, βασιλομητόρων) που χρησιμοποιεί δεν πείθει. Για παράδειγμα, θεωρώ πως έχετε ακούσει για την Ελεονόρα της Ακουιτανίας, μα πόσοι από σας ξέρατε την Δόνια Ουρράκα (Ισπανίδα του 11^ου αιώνα) ή θυμόσαστε τη Θεοφανώ, ανιψιά του Τσιμισκή και γυναίκα του Όθωνα του Β’ το 970 μ.Χ.; Και πόσο σημαντικές γυναίκες ήταν αυτές για την εποχή τους, ώστε η φυσική τους παρουσία και η πολιτική τους επιρροή να αναδιαμορφώσει τις σκακιστικές φιγούρες;

Φοβάμαι πως οι "αποδείξεις" της Γιάλομ έχουν ένα ad hoc άγγιγμα, για να το θέσω κομψά. Στην προσπάθειά της να ενδυναμώσει τη φεμινιστική της ρητορική (πράγμα εξάλλου που είναι και το επάγγελμά της, αφού διευθύνει τις «Σπουδές για τις Γυναίκες και το Φύλο» στο Στάμφορντ), ανακαλύπτει εκ των υστέρων κάποιες γυναικείες μορφές και τις συνδέει, μάλλον χαλαρά και συχνά αστήριχτα, με τις αλλαγές στις μορφές και στους κανόνες στη σκακιέρα, μέσα στο χρόνο.

Ας πω όμως και έναν καλό λόγο. Το βιβλίο έχει ωραίες εικόνες. Ας πω κι άλλον έναν. Έχει κι ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο με τίτλο «Σκάκι, σεξ και αιμομιξία»!

Βαθμολογία: 6,5

Ι) Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΑΡΤΙΔΑ ΣΚΑΚΙ

Έχοντας αναρτήσει στο ιστολόγιο μου τη φράση «Η ζωή είναι μια παρτίδα σκάκι (…)» από τον Αύγουστο του 2007, σκέφτηκα πως ο Κασπάροβ…με αντέγραψε! Μετά είδα πως το βιβλίο «Η ζωή είναι μια παρτίδα σκάκι» γράφτηκε το 2005, οπότε μάλλον έπρεπε να αλλάξω τη φράση για να μη με κατηγορήσουν για λογοκλοπή! Τελικά διαπίστωσα πως ο αγγλικός τίτλος ήταν «How Life Imitates Chess», άρα αθώος κι ο Γκάρι κι εγώ.

Όταν γράφει για το σκάκι ένας σκακιστής το κείμενό του έχει πάντα ξεχωριστό ενδιαφέρον. Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για τον σκακιστή. Από τότε που ο Γκάρι Κασπάροβ σταμάτησε το σκάκι, χάσαμε τον καλύτερο παίκτη μα τουλάχιστον βρήκαμε ένα συγγραφέα και ο Πούτιν βρήκε ένα μπελά, αφού ο πρώην Παγκόσμιος Πρωταθλητής έπεσε με τα μούτρα στην πολιτική.

Στο βιβλίο αυτό ο Κασπάροβ προσπαθεί να καταδείξει πως σημαντικές σκακιστικές έννοιες (όπως υλικό, χρόνος, στρατηγική, τακτική, μέτρημα, ταλέντο, καινοτομία, κρίση, διαίσθηση) μπορούν να αποκτήσουν μια ιδιαίτερη βαρύτητα στην καθημερινή μας εμπειρία και να αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους ο ίδιος αλλά και άλλοι σημαντικοί σκακιστές έμαθαν να χειρίζονται καταστάσεις στη ζωή τους, μέσα από το σκάκι κι όχι το αντίθετο. Αυτή η αντιστροφή της φυσιολογικής θεώρησης των πραγμάτων θα έπρεπε να μας ξενίζει αν δεν είχαμε να κάνουμε με τον κατεξοχήν «σκακιστάνθρωπο» (κατά το θεατράνθρωπο)!

Ασφαλώς για μας τους σκακιστές οι αφηγήσεις και οι προσεγγίσεις του Κασπάροβ έχουν μια άλλη βαρύτητα. Πολύ σημαντικό θεωρώ το κεφάλαιο που παρουσιάζει τη μονομαχία του με τον Κάρποβ, τόσο σε αγωνιστικό, όσο και σε ψυχολογικό και εξωσκακιστικό επίπεδο και πως ο νεαρός διδάχτηκε στην πορεία από τον παλιότερο. Στις αδυναμίες της επιχειρηματολογίας του η απροθυμία του συγγραφέα να ταπεινώσει το ego του στο ύψος της αντικειμενικότητας και η γενίκευση σε ορισμένες περιπτώσεις που δεν την δικαιολογούν. Αμάσητο προσπαθεί να καταπιεί και έναν ξεπεσμένο δυτικό φιλελευθερισμό, και γενικά, ο λύκος κι αν εγέρασε...Στη γραφή του τέλος δεν έχει νόημα η κριτική, αφού πρόκειται ξεκάθαρα για τεχνοκρατική και όχι για λογοτεχνική προσπάθεια.

Βαθμολογία: 6,5