Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ

Σε λίγη ώρα θα αρχίσουν να καταφθάνουν στο σπίτι ομάδες παιδιών που θα απαγγέλουν τα "Πάθη". Τα παιδιά κρατάνε ένα στολισμένο ψάθινο καλάθι και έναν εσταυρωμένο. Πρόκειται για ένα έθιμο που συντηρείται επιμελώς από γενιά σε γενιά. Φυσικά δεν είναι μοναδικό, αφού ξέρω ότι συναντάται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα με παρεμφερή λόγια. Στο Μεγανήσι ο λαϊκός στιχοπλόκος το θέλησε έτσι:

Κάτω στα Γεροσόλυμα και στου Χριστού τον τάφο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε, δεντρί εφανερώθη.

Η ρίζα ήταν ο Χριστός, οι κλώνοι οι Αποστόλοι

Τα φύλλα που κρεμόντανε ήταν οι μαθητές Του

Που μαρτυρούσαν κι έλεγαν για του Χριστού τα Πάθη.

Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα.

Σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.

Σήμερα έβαλαν βουλή οι άνομοι Οβραίοι

Οι άνομοι και τα σκυλιά κι οι τρισκαταραμένοι

Για να σταυρώσουν τον Χριστό τον Παντοβασιλέα

Στο δολερό συμβούλιο εστήσαν την παγίδα

Και φέρανε τον δόλιο "απόστολο" Ιούδα....

Το άσμα συνεχίζεται επί μακρού, μα συνήθως μέχρι εκεί φτάνει η παιδική απαγγελία. Υπάρχουν δε εκδοχές με προσθήκες και διαφοροποιήσεις στις στροφές, αλλά δεν έχει και τόση σημασία, αφού δε σκοπεύω να κάνω λαογραφία σήμερα. Η ψίχα του άρθρου έχει να κάνει με τη συμβολική της Σταύρωσης.

Αν βέβαια το παραπάνω έθιμο μοιάζει περίεργο σε κάποιους που το αγνοούσαν, θα τους φανεί ακόμα πιο παράξενο έθιμο αυτό που προηγήθηκε το Σαββάτο του Λαζάρου, με ανάλογη σκευή και με αναφορές στην έγερση του σαβανωμένου Λαζάρου. Και τα δύο ποιήματα είναι πολύ παλιά. Έχω ρωτήσει υπεραιωνόβιους συντοπίτες μου, μα δεν κατάφεραν να μου προσδιορίσουν τις ρίζες τους. Δυο ποιήματα από το στόμα μικρών παιδιών, που μιλούν για θάνατο. Ή μήπως όχι;

Ο σταυρός είναι ίσως το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο που υπάρχει. Όταν τον αντικρύζουμε όμως δεν μας έρχεται υποχρεωτικά στο νου το θείο δράμα. Γιατί, όπως και κάθε άλλο σύμβολο, εξυπηρετεί την διαδικασία κωδικοποίησης πολύπλοκων νοημάτων, ηθικοφιλοσοφικών προεκτάσεων και μιας ολάκερης θεώρησης του κόσμου. Πράγματα ίσως δυσνόητα στον απλοϊκό πιστό, μα εύκολα στην πρόσληψη μέσω της δυναμικής του συμβόλου. Ένα σύμβολο υπενθυμίζει και ενδυναμώνει την πίστη και αυτό είναι σημαντικό για την ίδια την επιβίωση ενός θρησκευτικού δόγματος. Επιπλέον η Σταύρωση δίνει στο θεό και τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά που θα τον κάνουν πιο οικείο στον πιστό. Η ανθρώπινη φύση του Ιησού πάσχει, υποφέρει, πονάει, ματώνει. Για άλλους λόγους βέβαια από αυτούς που υποφέρει ο άμοιρος ο πιστός, αλλά έτσι κι αλλιώς μοιάζει τότε πιο οικείος.

Τελικά η Σταύρωση είναι αυτό που φαίνεται επιφανειακά; Κόσμος, κεριά, λιτανείες, δήθεν κατάνυξη, τάματα, προσκυνήματα και σουρσίματα κάτω από τον επιτάφιο; Ένα σκηνικό θλίψης και συντριβής; Δε νομίζω. Οι πρώιμοι χριστιανοί είχαν την εξυπνάδα και την ικανότητα να ενσωματώσουν στη νέα θρησκεία πολλά από τα τελετουργικά παλιότερων θρησκειών. Ο Θεάνθρωπος δεν ήταν ο πρώτος θεός που πέθανε. Υπήρχε για παράδειγμα ο Άττις, γιος και σύζυγος της Μητέρας-Θεάς, της Κυβέλης, που εισήχθη και στη Ρωμαϊκή λατρεία αργότερα. Στον εορτασμό του μαυροφορεμένες γυναίκες πετούσαν ειδώλιο του θεού στον Τίβερη συμβολίζοντας τον θάνατό του και αφού ξεμαλλιάζονταν με θρηνητικό (όσο και θεατρικό) τρόπο, έδερναν τα νερά του ποταμού με μανία. Την άλλη μέρα όπου ο θεός υποτίθεται ξαναζωντάνευε ακολουθούσαν ξεφαντώματα και ξέφρενα πανηγύρια.

Παρόμοια περίπτωση και ο διαμελισμός και θάνατος του Διόνυσου-Ζαγρέα και η επανένωσή του. Η ρίζα του μύθου του Διονύσου παραπέμπει φυσικά στον αντίστοιχο τεμαχισμό του Όσιρι και στο δικό του ξαναγέννημα. Κι άλλα στοιχεία ανάλογης πλοκής φτάνουν από ανατολικότερες θρησκείες ή συναντούνται σε αρχέγονες δοξασίες, από τον Μιθραϊσμό μέχρι παγανιστικές τελετές στη Β.Αμερική και την Πολυνησία.

Αυτό όμως που εν τω βάθει πραγματεύεται ο θάνατος ενός θεού, δεν είναι άλλο από την ικανότητά του να αναστηθεί. Μέσα από αυτό εκφράζεται η προαιώνια ανάγκη του ανθρώπου να ανανεώσει την ελπίδα του, να ξαναμπεί στον κύκλο της δημιουργίας, να αφήσει πίσω του τον χειμώνα του θανάτου για να εισέλθει στην άνοιξη της ζωής. Είναι η ανάγκη επιβεβαίωσης του νοήματος ενός αέναου κύκλου.

Το καλαθάκι που κουβαλούν τα παιδιά στο χωριό μου όταν λένε τα "Πάθη" είναι επιμελώς στολισμένο εξωτερικά με δεντρολίβανο. Αυτό συμβολίζει το πένθος. Όμως στην καμπυλωτή λαβή του καλαθιού λάμπει μια γιρλάντα από ασπροκίτρινες "τσιμπίδες" (μεγάλες, χρυσές μαργαρίτες). Αυτό είναι το ουράνιο τόξο της αναγέννησης. Μάλιστα στην κορυφή προστίθεται ένας μεγάλος πάλλευκος κρίνος! Ο πάτος του καλαθιού στρώνεται από τα υπολείμματα, βλαστούς και φύλλα, των λουλουδιών. Είναι η προηγούμενη νεκρή Άνοιξη, αυτή που ξανάνθισε. Σήμερα βέβαια τα παιδιά μαζεύουν χρήματα, όπως και στα κάλαντα των Χριστουγέννων, για τον κόπο τους. Κάποτε όμως τα φίλευαν με κόκκινα αυγά. Όχι τυχαία. Το αυγό έχει κι αυτό τη σημειολογία του. Είναι κάτι μικρό, ταπεινό και εύθραυστο όπως η ζωή των ανθρώπων, μα κρύβει στα σωθικά του το σπέρμα της συνέχισης, της Αναγέννησης.

Συμπερασματικά, η ευχή της ημέρας είναι εύκολη. Καλή πνευματική και ψυχική Ανάταση και Ανάσταση. Με τον τρόπο που το αντιλαμβάνεται ο καθένας, κι όχι απαραίτητα με τον τρόπο που προάγει η... σεπτή μας Εκκλησία. Άντε, γιατί η Σταύρωση παρατράβηξε.